Иҙел буйы ҡыпсаҡ телдәре: өлгөләр араһындағы айырма

[[FileФайл:Map-TurkicLanguages.png|thumb|Төрки телдәр картаһы]]

[[Рәсем:Map-Kypchak Language World.png‎png|thumb|Ҡыпсаҡ телдәре картаһы: йәшел төҫтә - — һары-ҡыпсаҡ телдәре, ҡыҙғылт һары төҫтә - — ноғай телдәре, ҡыҙыл төҫтә - — болғар-ҡыпсаҡ телдәре]]

[[FileФайл:Map-Kypchak-Bolgar Language World.png|thumb|Болғар-ҡыпсаҡ телдәре картаһы]]

'''Иҙел буйы ҡыпсаҡ телдәре''' ({{lang-ru|поволжско-кыпчакские языки}}, "«болғар-ҡыпсаҡ телдәре, урал-ҡыпсаҡ телдәре, төньяҡ-ҡыпсаҡ телдәре"») - — [[Ҡыпсаҡ телдәре|ҡыпсаҡ төркөмөнә]] ингән телдәр төркөмсәһе. Был төркөмсәгә [[Татар теле|татар]] һәм [[Башҡорт теле|башҡорт]] [[тел]]дәре инә. Был һөйкәлеш диалекттар континуумы булып килә (мәҫәлән, башҡорт теленең көнбайыш диалекты татар теленең үҙәк диалектына оҡшаш, татар теленең типтәр диалектында башҡорт теле сифаттары бар). Себер татарҙары һөйләшә торған телде үҙаллы тел тип һанарға мөмкин. Үҙаллылыҡ сифаттары мишәр диалектында ла бар.

Волга-ҡыпсаҡ телдәренең берлеге барлыҡ ғалимдар тарафынан да ҡабул ителмәй. О. А.  Мудрак татар телен "«һары-ҡыпсаҡ"», башҡорт телен ноғай-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә индергән. Шунан Мудрак был классификациянан баш тартҡан, әмма хәҙерге ваҡытта Анна Дыбо шул ҡарашта тора.

== Үҙенсәлектәре ==

Әмма себер-татар, мишәр һөйләштәрендә һәм башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында был күсмә хәрәкәт юҡ.

Башҡорт һәм татар теле бик оҡшаш, әмма айырмалары ла бар (түбәндәге үрнәктәҙнең беренсеһе  — башҡортса, икенсеһе  — татарса, өсөнсөһө  — ҡаҙаҡса):

* беренсе ижектә башҡортса "«ә"», татарса "«и"» булыуы (реализацияһы): кәрәк - — кирәк - — керек, кәм - — ким - — кем, тәрән - — тирән - — терең, кәңәш - — киңәш - — кеңес;

* башҡортса ыу, еү, татарса у, ү реализацияһы: һыу - — су - — су, тыуыу - — туу - — туу, эсеү - — эчү - — iшу, бешеү - — пешү - — пiсу;

* башҡорт телендә тартынҡы өндән башланған һүҙ башына о, у ҡушылыуы (протеза): ысын - — чын - — шын, ыласын - — лачын - — лашын;

* е-җи алмашыныуы: ете - — җиде - — жети, ер - — җир - — жер, еҙ - — җиз - — жез;

* с-ч алмашыныуы: сәй - — чәй - — шай, бесәй - — песи - — мысық;

* һ-с алмашыныуы: һары - — сары - — сары;

* ҫ-с, ҙ-з, д алмашыныуы: ярҙам - — ярдәм - — жәрдем, ҡырҙа - — кырда - — қырда (ҡаҙаҡса қыр һүҙе әҙ генә күтәренке көтөүле урын);

* һүҙ башындағы яңғырау-һаңғырау өндәр алмашыныуҙары: ете - — җиде - — жети, бесәй - — песи - — мысық

* [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]];

[[Сыбыр теле]] йә айырым тел, йә татар теленең көнсығыш диалекты итеп ҡарала. Сыбыр теленең диалекттары:

* тубыл—иртыш;

*  Гарипов Т.  М.  Кыпчакские языки Урало-Поволжья. М., Наука, 1979.