Хан (дәрәжә): өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
36 юл:
Шунан һуң сафта торған артиллерия ҡоралдарынан 21 тапҡыр һәм ҡәлғә орудиеларынан 11 тапҡыр атыу яңғырай; мылтыҡтарҙан йүгерек ут һибелә, барабандар туҡылдай һәм яңынан музыка уйнай. Шул ваҡытта ханға батша һарайынан ебәрелгән бай парча менән көпләнгән кеш тун, бүрек кейҙерелә һәм уның исеме яҙылған ҡылыс бүләк ителә. Башына бүректе [[генерал-майор]], тунды — [[полковник]] кейҙерә, ә ҡылысты [[подполковник]] ҡулына тоттора. Шунан, хәрби губернатор уға хан дәрәжәһенә эйә булыу тураһындағы император грамотаһын, үбеп, баш өҫтөнә күтәрә.
 
Башта барыһы ла таралыша, әммә сәғәт 4 тирәһендә хәрби губернатор ханды һәм уның ярандарын төшкө ашҡа саҡыра. Эскә үтеү менән, музыка уйнай, императорҙың фамилияһы яңғырауға уның сәләмәтлеге өсөн эсәләр; төштән һуң [[бал|бал]] ойошторола.
 
Байрам тантаналары ике яҡҡа күсеп йөрөп бүләкләшеүҙәр, һыйлашыуҙар менән дауам итә<ref>[[Левшин, Алексей Ираклиевич|А. И. Левшин]] Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей (под общей редакцией академика М. К. Козыбаева).— Алматы, «Санат», [[1995 год|1995]]. Глава ДВЕНАДЦАТАЯ. ИЗБРАНИЕ ХАНА 348 по 349 стр.</ref>.
43 юл:
Бөтә ҡырғыҙ юғары ҡатламы [[Ҡоролтай]]ға саҡырыла.
Күрше дәүләттәрҙең илселәре һәм ҡәбиләлә бейҙәре килә:
* [[Сарыбагыш|Сары-багыш]]
* [[Бугу (ҡәбилә)|Бугу]]
* Жантай
* Жетиген
56 юл:
* Ҡошчо
 
НаҠоролтайҙа Курултаеяңы происходилиһайланған [[коронация]]монархҡа новоизбранного{{comment|таж монархакейҙерелгән|коронация}}. СоблюдаяБоронғо древниййола обрядүтәп, нового [[хан]]ады посадилиаҡ накейеҙгә белую кошмуултыраталар, зарезали на «Ай-ТуякТуяҡ»ҡа белуюаҡ кобылубейәне һуялар. АТаж вместоурынына венцабашына надевалиөҫкө наяғы головуҡыҙыл манапа тебетейтүбәтәй с красным верхомкейҙерәләр. ПервымСарыбағыш иырыуынан последнимОрмон ханомхан [[КыргызскоеҠырғыҙ ханство|Кыргызскогоханлығының ханства]]беренсе былһәм [[Ормон-хан]]һуңғы изханы рода [[Сарыбагыш|Сары-багыш]]булған<ref>{{Cite web|lang=|url=http://www.history.krsu.edu.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=431%3A-----&catid=36%3A--&Itemid=73&showall=1|title=История кыргызского ханства|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>. После казни [[Ормон-хан|Ормон хана]] [[кыргызское ханство]] распался<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://forum-eurasica.ru/topic/3159-%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%BE%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD/|title=Ормон хан|publisher=Форум «Центральноазиатского исторического сервера»|accessdate=2020-05-31}}</ref>.
 
== Башҡорт хандары ==
68 юл:
 
== [[Ҡырым ханлығы]]нда хан һайлау ==
Хан һайларға дүрт атаҡлы ырыуҙың (''Аргын, [[Ҡыпсаҡ]], Ширин һәм Барын'') [[бей]]ҙәре ''ҡоролтайға'' йыйыла һәм кемде хан итеп ҡуйыу тураһында кәңәшләшә. Яңы һайланған ханды аҡ кейеҙгә баҫтырып күтәрәләр, шунан уның өҫтөндә Ҡөрьән сүрәләре уҡыйҙар ҙа тантаналы рәүештә тәхеткә ултырталар. Ханлыҡҡа [[Сыңғыҙхан]] тоҡомон ғына, атап әйткәндә, [[гәрәйҙәр]]ҙән генә һайлай алғандар.
Был заттар араһында, үҙ сиратында, шундай тәртип була: ханлыҡҡа башта идара иткән хандың {{comment|энеләре һәм унан һуң ғына хан улдары|Лествичное право}} өҫтөнлөклө кандидаттар булып һаналалар. [[1478 йыл]]да [[Төркиә]] ҡулы аҫтына кергәндән һуң, бейҙар тарафынан һайлап алынған кандидатураны [[Ғосман империяһы солтандары исемлеге|солтан]] раҫларға тейеш була. Әкренләп Ҡырым хакимын билдәләүҙә хәл иткес һүҙ солтандарға күсә һәм [[XVIII быуат]]тан хан һайлау формаллеккә әүерелә<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.
 
== Себер хандары ==
== Избрание ханов в [[Крымское ханство|Крымском ханстве]] ==
Себер ханлығында, бигерәк тә һуңғы йылдары дәүерендә, властҡа Тайбуғиҙар һәм Шибаниҙар ынтылған (улар Сыңғыҙлыларға ҡарамаған һәм хан дәрәжеһенә хоҡуҡтары булмаған). Ошо оятһыҙҙар еңеүгә өлгәшкән өлгәшеүен, ләкин оҙаҡҡа түгел, сөнки рус регуляр армияһы баҫымы аҫтында властан яҙалар. Күсемиҙәр күскенсе халыҡтар ярҙамы менән тағы яҡынса 200 йыл дауамында урында хаким булырға ынтылып ҡараған, әммә яйлап тарих сәхнәһенән бөтөнләй юғалған. Күсем ғаиләһенең бер өлөшө әсилеккә алына һәм Рәсәй империяһында 1718 йылға тиклем дәрәжәһен һаҡлап ҡалған. Пётр I бптшаның Йәшерен канцелярияһы Себер династияһы вәкилдәре батша-кенәз улы тигән хоҡуҡтан яҙҙырылған, улар өсөн кенәз дәрәжәһе генә һаҡланған. 1917 йылғы Октябрь социалистик революцияһы был бойороҡто юридик яҡтан әһәмиәтһеҙ тип билдәләй. Күсем хандың Иранда һәм Рәсәйҙә йәшәүсе тоҡомдары хан итеп һайланыу формальный рәсми хоҡуғына эйә. Ҡырым ханлығындағы кеүек, дүрт ырыу — арғын, Ҡыпсаҡ, ширин һәм барын — ҡоролтайының ҡарары етә.
{{См. также|Гиреи|Список крымских ханов}}
Для избрания хана [[Бей|беи]] четырёх знатнейших крымских родов (''[[Аргыны|аргын]], [[Кыпчаки|кипчак]], [[Ширин (род)|ширин]] и [[Барын (род)#Этническая история|барын]]'') собирались на ''[[курултай]]'', где принимали решение о кандидатуре. Новоизбранного хана поднимали на белом войлочном полотнище, читали над ним [[Коран|мусульманские молитвы]], а затем торжественно возводили на престол. Кандидатуры на ханский пост могли выдвигаться лишь из числа потомков [[Чингизиды|Чингисхана]], а конкретнее — из рода [[Гиреи|Гераев]]. Среди этих лиц, в свою очередь, тоже существовала очерёдность: наиболее предпочтительными кандидатами считались [[Лествичное право|два младших брата правящего хана и лишь затем — ханские сыновья]]. С [[1478 год|1478 г]], после вхождения [[Крымское ханство|Крыма]] в унию с [[Турция|Турцией]], результат выбора, сделанного беями, стал утверждаться [[Османские султаны|османским султаном]]. Постепенно к султанам перешло решающее слово в назначении крымского правителя, и церемония выбора хана беями к [[XVIII в.]] превратилась в формальность, которая символически подтверждала султанский указ<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.
 
== Ҡасим ханлығында хандарҙы тәғәйенләү ==
== Ханы Сибирские ==
Ҡасим ханлығы Мәскәүҙән вассал бойондороҡло булған. Сыңғыҙлылар затынан булған хандарҙы унда Мәскәү батшаһы ҡуйған. Шулай уҡ Ҡазан, Ҡырым, Ҡаҙаҡ, Оло Урҙа һәм Себер династиялары вәкилдәрен дә тәғәйенләгәндәр.
В Сибирском ханстве в последние годы его существования власть оспаривали Тайбугиды (не принадлежали к Чингизидам и не имели права на титул хана) и Шибаниды. Последние одержали победу, но не надолго и потеряли её под напором русской регулярной армии. Кучумовичи ещё около 200 лет при поддержке кочевых народов пытались стать местными правителями, но окончательно сошли с исторической арены. Часть семьи Кучума была взята в плен и до 1718 года сохраняла титул в Российской империи. Тайной канцелярией Петра I члены Сибирской династии были лишены права называться царевич-князь, им осталось только княжеское достоинство. Октябрьская социалистическая революция 1917 года сделал данный указ юридически ничтожным. Ныне живущие потомки Хана Кучума, проживающие в Иране и России, имеют формальное право избрания на ханство. Как и с Крымским ханством, достаточно решения курултая четырёх родов — аргын, кипчак, ширин и барын.
 
== Назначение ханов в Касимовском ханстве ==
Касимовское ханство имело вассальную зависимость от Москвы. Ханы там назначались царём Московским из числа потомков Чингисхана. Имели место назначения из Казанской, Крымской, Казахской, Большеордынской и Сибирских династий.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Хан_(дәрәжә)» битенән алынған