Хан (дәрәжә): өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
36 юл:
Шунан һуң сафта торған артиллерия ҡоралдарынан 21 тапҡыр һәм ҡәлғә орудиеларынан 11 тапҡыр атыу яңғырай; мылтыҡтарҙан йүгерек ут һибелә, барабандар туҡылдай һәм яңынан музыка уйнай. Шул ваҡытта ханға батша һарайынан ебәрелгән бай парча менән көпләнгән кеш тун, бүрек кейҙерелә һәм уның исеме яҙылған ҡылыс бүләк ителә. Башына бүректе [[генерал-майор]], тунды — [[полковник]] кейҙерә, ә ҡылысты [[подполковник]] ҡулына тоттора. Шунан, хәрби губернатор уға хан дәрәжәһенә эйә булыу тураһындағы император грамотаһын, үбеп, баш өҫтөнә күтәрә.
Башта барыһы ла таралыша, әммә сәғәт 4 тирәһендә хәрби губернатор ханды һәм уның ярандарын төшкө ашҡа саҡыра. Эскә үтеү менән, музыка уйнай, императорҙың фамилияһы яңғырауға уның сәләмәтлеге өсөн эсәләр; төштән һуң [[
Байрам тантаналары ике яҡҡа күсеп йөрөп бүләкләшеүҙәр, һыйлашыуҙар менән дауам итә<ref>[[Левшин, Алексей Ираклиевич|А. И. Левшин]] Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей (под общей редакцией академика М. К. Козыбаева).— Алматы, «Санат», [[1995 год|1995]]. Глава ДВЕНАДЦАТАЯ. ИЗБРАНИЕ ХАНА 348 по 349 стр.</ref>.
43 юл:
Бөтә ҡырғыҙ юғары ҡатламы [[Ҡоролтай]]ға саҡырыла.
Күрше дәүләттәрҙең илселәре һәм ҡәбиләлә бейҙәре килә:
*
*
* Жантай
* Жетиген
56 юл:
* Ҡошчо
== Башҡорт хандары ==
68 юл:
== [[Ҡырым ханлығы]]нда хан һайлау ==
Хан һайларға дүрт атаҡлы ырыуҙың (''Аргын, [[Ҡыпсаҡ]], Ширин һәм Барын'') [[бей]]ҙәре ''ҡоролтайға'' йыйыла һәм кемде хан итеп ҡуйыу тураһында кәңәшләшә. Яңы һайланған ханды аҡ кейеҙгә баҫтырып күтәрәләр, шунан уның өҫтөндә Ҡөрьән сүрәләре уҡыйҙар ҙа тантаналы рәүештә тәхеткә ултырталар. Ханлыҡҡа [[Сыңғыҙхан]] тоҡомон ғына, атап әйткәндә, [[гәрәйҙәр]]ҙән генә һайлай алғандар.
Был заттар араһында, үҙ сиратында, шундай тәртип була: ханлыҡҡа башта идара иткән хандың {{comment|энеләре һәм унан һуң ғына хан улдары|Лествичное право}} өҫтөнлөклө кандидаттар булып һаналалар. [[1478 йыл]]да [[Төркиә]] ҡулы аҫтына кергәндән һуң, бейҙар тарафынан һайлап алынған кандидатураны [[Ғосман империяһы солтандары исемлеге|солтан]] раҫларға тейеш була. Әкренләп Ҡырым хакимын билдәләүҙә хәл иткес һүҙ солтандарға күсә һәм [[XVIII быуат]]тан хан һайлау формаллеккә әүерелә<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.
== Себер хандары ==
Себер ханлығында, бигерәк тә һуңғы йылдары дәүерендә, властҡа Тайбуғиҙар һәм Шибаниҙар ынтылған (улар Сыңғыҙлыларға ҡарамаған һәм хан дәрәжеһенә хоҡуҡтары булмаған). Ошо оятһыҙҙар еңеүгә өлгәшкән өлгәшеүен, ләкин оҙаҡҡа түгел, сөнки рус регуляр армияһы баҫымы аҫтында властан яҙалар. Күсемиҙәр күскенсе халыҡтар ярҙамы менән тағы яҡынса 200 йыл дауамында урында хаким булырға ынтылып ҡараған, әммә яйлап тарих сәхнәһенән бөтөнләй юғалған. Күсем ғаиләһенең бер өлөшө әсилеккә алына һәм Рәсәй империяһында 1718 йылға тиклем дәрәжәһен һаҡлап ҡалған. Пётр I бптшаның Йәшерен канцелярияһы Себер династияһы вәкилдәре батша-кенәз улы тигән хоҡуҡтан яҙҙырылған, улар өсөн кенәз дәрәжәһе генә һаҡланған. 1917 йылғы Октябрь социалистик революцияһы был бойороҡто юридик яҡтан әһәмиәтһеҙ тип билдәләй. Күсем хандың Иранда һәм Рәсәйҙә йәшәүсе тоҡомдары хан итеп һайланыу формальный рәсми хоҡуғына эйә. Ҡырым ханлығындағы кеүек, дүрт ырыу — арғын, Ҡыпсаҡ, ширин һәм барын — ҡоролтайының ҡарары етә.
== Ҡасим ханлығында хандарҙы тәғәйенләү ==
Ҡасим ханлығы Мәскәүҙән вассал бойондороҡло булған. Сыңғыҙлылар затынан булған хандарҙы унда Мәскәү батшаһы ҡуйған. Шулай уҡ Ҡазан, Ҡырым, Ҡаҙаҡ, Оло Урҙа һәм Себер династиялары вәкилдәрен дә тәғәйенләгәндәр.
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
|