Ҡырғыҙстан тарихы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
күренеште төҙәтеү
42 юл:
[[Файл:East-Hem_200bc.jpg|мини|Б. э. т. 200-се йылда Хун империяһының барлыҡҡа килеүе]]
[[Файл:East-Hem_600ad.jpg|мини|Б. б. 600-сы йылғы карта. Бөйөк төрки ҡағанатының Көнсығыш төрки һәм Көнбайыш төрки ҡағанаттарына бүленеше]]
[[Файл:Das_Reich_der_Kirgisen_(810-840).png|мини|Ҡырғыҙ ҡағанатының нығыныуы (810—840) . Ҡырғыҙ ҡағанаты (840—924)]]
[[Файл:Mongol_Empire_map_2.gif|мини|Монгол империяһы]]
Хәҙерге ҡырғыҙҙар — Йәнәсәй ҡырғыҙҙарынан тупланған этнос, улар, урындағы Ҡытай төбәктәренән һәм Урта Азиянан (Алтай һәм [[Саян тауҙары|Саян]]) күсеп йөрөгән төрки ҡәбиләләр менән ҡушылып, хәҙерге йәшәү урындарына килгәндәр. Башта улар ырыуҙар буйынса исемләнгән, ә һуңынан «ҡырғыҙҙар» үҙатамаһын ҡабул иткәндәр.
48 юл:
Ҡырғыҙстан Республикаһының Молекуляр биология һәм медицина институты үткәргән анализдар ҡырғыҙҙар гетероген (бер төрлө түгел) халыҡ булыуын асыҡлаған.
 
Хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында тәүге дәүләт берекмәләре б.э. тиклем икенсе быуатта, илдең көньяҡ игенселек райондары Паркан дәүләте составына ингәндән һуң, барлыҡҡа килгәндәр. Беҙҙең эраның IV—III быуаттарында ҡырғыҙҙарҙың ата-бабалары Урта Азия күсмә халыҡтарының ҡеүәтле ҡәбиләләр союздарына инә һәм [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙы]] биҡ ныҡ хафаға һала (был фараз гипотеза булараҡ ҡаралырға тейеш). Тап шул осорҙа Бөйөк Ҡытай диуары төҙөлә башлай. Беҙҙең эраға тиклемге II—I быуаттарҙа ҡырғыҙ ҡәбиләләренең бер өлөшө хундар власы аҫтынан сығып, Йәнәсәйгә китәләр. Ошонда улар үҙҙәренең беренсе дәүләт — Ҡырғыҙ ҡағанатын булдыралар. Әлеге ҡағанат йәнәсәй ҡырғыҙҙарын берләштереүсе, уларҙың мәҙәниәтен формалаштырған үҙәк була. Бында [[Орхон яҙмалары|боронғо төрки яҙма теле]] барлыҡҡа килә. руна яҙыуҙары әлеге көнгә тиклем таш һәйкәлдәрендә һаҡланған. Баҫҡынсылар һөжүмдәре дәүләтте, уның менән бергә яҙма телде лә юҡҡа сығара..
 
Борон-борондан киң билдәле ҡомартҡы булып Сыймалы Таш ыҙанында ташҡа төшөрөлгән һүрәттәр бар, улар Ҡырғыҙҙар ата-бабаларының Тянь-Шангә килгәнгә тиклем төшөрөлгән<ref>[http://www.kyrnatcom.unesco.kz/culture/saymaly%20tash.htm Петроглифы Саймалы-Таша. Сайт Национальной комиссии КР по делам ЮНЕСКО]</ref>. Буран манараһы һәм Үзген архитектура комплекстары Урта Азиялағы [[Ҡараханиҙар]] дәүләте төҙөүселәренең юғары оҫталыҡҡа эйә булыуы тураһында һөйләй<ref>[http://www.kyrnatcom.unesco.kz/culture/uzgen.htm Узгенский архитектурно-археологический комплекс. Сайт Национальной комиссии КР по делам ЮНЕСКО]</ref>.
54 юл:
IX быуат уртаһынан Х быуат башына тиклем Ҡырғыҙ ҡағанаты Көньяҡ Себерҙе, Монголияны, Иртыш үрҙәрен, Ҡашғариның бер өлөшөн үҙ эсенә ала.
 
Йәнәсәй ҡырғыҙҙары дәүләте сәскә атҡан осорҙа Ҡытай, Тибет, Көньяҡ себер, Үҙәк һәм Урта Азия халыҡтары менән сауҙа бәйләнештәре нығый. Нәҡ ошо осорҙа хәҙерге ҡырғыҙҙарҙың ата-бабалары тәү башлап Тянь-Шань территорияһына аяҡ баҫалар (Уйғыр ҡағанатын еңгәндән һуң). Әммә Х быуатта йәнәсәй ҡырғыҙҙары власы аҫтында бары тик Көньяҡ себер, Алтай һәм Көньяҡ-көнбайыш Монголия тороп ҡала. XI—XII быуаттарҙа уларҙың ерҙәре Алтай һәм Саянға тиклем тиклем кәмей. Шул уҡ ваҡытта йәнәсәй ҡырғыҙҙары Үҙәк һәм Эске Азия ваҡиғаларында әүҙем ҡатнашалар. .
 
Монголдар ябырылыуынан һуң Эске һәм Үҙәк Азияла һәм Көньяҡ себерҙәҡырғыҙҙарҙың бер нисә этник усағы барлыҡҡа килә.
77 юл:
Көньяҡ Ҡырғыҙстан ([[Фәрғәнә]] һәм [[Тажикстан]] төньяғы менән бергә) [[Коканд ханлығы]] ҡыйратылғандан һуң 1876 йылда [[Рәсәй империяһы]] составына Фәрғәнә өлкәһе булараҡ индерелә (административ үҙәге — Яңы Маргелан ҡалаһы). Төньяҡ Ҡырғыҙстан Етеһыу өлкәһен составына инә. Үҙәге — Верный (хәҙер Алматы).
 
Рәсәйҙә Фәрғәнә ҡырғыҙҙарынан, тажиҡтарҙан һәм [[Һарттар|һарттарҙан]] [[Һарттар|(хәҙерге үзбәктәрҙе)]] айырмалы рәүештә күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡаҙаҡтарҙы (ҡырғыҙҙар-кайсак) ҡырғыҙҙарҙан (кара-ҡырғыҙҙар) көскә айыралар [[Һарттар|.]].
 
1910 йылда хәҙерге Ҡырғыҙстан территорияһында тәүге шахталар асалар һәм таш күмерҙең сәнәғәт етештереүен башлайҙар (Күк-Жанғаҡ). Шахтёрҙар булып Рәсәйҙән күсеп килгән күскенселәр эшләй, улар тиҙ арала революцион социал-демократик түңәрәктәр йоғонтоһона эләгәләр.
85 юл:
Батша хөкүмәте ҡырғыҙҙар тормошона әллә ни иғтибар итмәй, әммә [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡырғыҙҙарҙы ла окоп ҡаҙыу эштәренә йәлеп итеүҙе талап итә.
 
Һөҙөмтәлә 1916 йылдың 10 авгусындабөтә Рәсәй төркөстанын ялмап алған ихтилал ҡуба, шул иҫәптән ҡаҙаҡ һәм ҡырғыҙ йәйләүҙәре лә ситтә ҡалмай. . Баш күтәреүселәрҙең асыуы иң элек урыҫ күскенселәренә төшә, улар араһынан яҡынса 2000 кеше үлтерелә. ҡ
 
Ихтилал бик ҡаты баҫтырыла. Ҡырғыҙҙарҙың бер өлөшө ҡытайға ҡаса, унда [[Шеңжан-Уйғыр автономиялы районы|Синьцзян]] сик буйы провинцияһында Кыҙыл һыу Ҡырғыҙ автономиялы округы булдырыла.
119 юл:
2011 йылдың 30 октябрендәге президент һайлауҙарында 16 кандидат араһынан А. Атамбаев еңеп сыға, уның өсөн һайлаусыларҙың 63,24 % тауыш бирә.
 
Шул ваҡыттан алып 2014—2016 йылдарҙа Ҡырғыҙстан сағыштырмаса тотороҡло булып ҡала, хатта ике тапҡыр «Бөтә донъя күсмә халыҡтары уйындары» фестивален үҙендә ҡабул итә..
 
2017 йылдың 15 октябрендә Ҡырғыҙстан президенты итеп Сооронбай Жәәнбәков (54,22 менән % тауыш менән еңә) һайлана.
141 юл:
* [https://web.archive.org/web/20060127234054/http://www.analitika.org/?topic=kg_history Analitika.org — Ҡырғыҙстан Тарихы]
* {{Китап|автор=Л. Тер-Мкртичян|год=1979|тираж=|isbn=|серия=|страниц=|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Наука|часть=|место=М.|издание=|ответственный=|викитека=|ссылка=http://antiquitiesdrev.ucoz.ru/_ld/0/4_L_Ter_MKRTICCAN.pdf|оригинал=|заглавие=Армянские источники о Средней Азии V—VII вв.|ссылка часть=|ref=Тер-Мкртичян}}
 
[[Категория:Ҡырғыҙстан тарихы]]