Википедия

Хан (дәрәжә): өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=21 июнь 2020}}
{{Ук}}
[[FileФайл:Korzhev Ivan. Chingishan. Коржев И. Чингисхан, 2008, бронза дерево камень, 241х125х114см.jpg|thumb| Коржев И. Сыңғыҙхан, 2008, бронза ағас таш, 241х125х114см]]
'''Хан''' - — ([[төрки телдәр|төркисә]] - — ҡан; {{lang-mn|хаан}}  — ''хаким'', ''батша'') — [[төрки телдәр|төркисә]]-[[монгол теле|монголса]] юғары [[дәрәжәгә күтәреү|дәрәжә]]<ref>{{Книга:Советская историческая энциклопедия|часть=Хан|ссылка=|том=15|столбцы=509}}</ref>.
 
== Этимологияһы ==
 
Тәүге осор ырыу башлыҡтарын хан тип атаған булғандар<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|статья=Хан|автор= |том=28|страницы= |ref= }}</ref>.
[[Монгол империяһы]] тарҡалғандан һуң хан — батша дәрәжәһе, [[Осман империяһы]]нда — ''солтан'' дәрәжәһе. [[Иран]]да [[Сәфәүиҙәр]] осоронда хан — өлкә хакимы, шулай уҡ хәрби-феодаль аҡһөйәктәр даирәһендәге дәрәжә. Ҡайһы бер илдәрҙә, төбәктәрҙә — шул иҫәптән, [[башҡорттар]]ҙа — хан титулын [[Сыңғыҙхан]]дың атай яғынан вариҫы  — [[Сыңғыҙиҙар]] ғына ала алған.
 
Беренсе тапҡыр [[ҡытай]] сығанаҡтарында [[Үҙәк Азия]] ырыуы сяньбигә ҡағылышлы телгә алына (III быуат). Жужань каганатында башлап хан һәм ҡаған (хандар ханы) атамаһы хунну дала күскенселәрендәге шаньюй атамаһын алмаштыра.
Юл 13 ⟶ 12:
 
== Хан титулдары ==
* '''Гүр-хан''' - — баш хан, ҙур хан, ҡара-ҡытайҙар хакимы булған; ҡайһы берҙә монголдар ҙа ҡулланған. ▼
* '''[[Илхан]]''' -  — «төбәк ханы», төрки һәм монгол халыҡтарының иң юғары юлбашсылары титулы.▼
* '''Хан-и-Ханан''' ( перс . خان خانان , «Хандар ханы») - — Могол ғәскәренең баш командующийы титулы.▼
* '''Хан Сахиб Шри Баби''' - — Bantva-Manavadar һинд кенәзлеге хакимы титулы ▼
* Көньяҡ Корея дәүләттәрендә Хань йәки Gan һүҙе «лидер» тигәнде аңлата, бәлки төрки телдәрҙән ингәндер. ▼
* '''Хатун , йәки Хатан''' ( Ҡатын (Хатун) (фарс. خاتون  — Khātūn, төр. Hatun, тат. хатын, монг. хатан, башҡ. - — ҡатын)  — ирҙәрҙең «хан» титулына тап килгән һүҙ, Сөғд батшалығынан килгән атама, хан ҡушағы, хаким ҡушағы <ref>Fatima Mernissi, "«The Forgotten Queens of Islam"», University of Minnesota Press, 1993. pg 21</ref> . ▼
:: [[Мөмүнә ҡатын төрбәһе]] ▼
* '''Ханум''' ( башҡортса - — ханым; фарсыса: خانم ) - — был төрки телдәрҙә хан ҡушағы , ҡайһы бер халыҡтарҙа ҡатын кешегә ихтирамлы мөрәжәғәт итеп ҡулланыла ▼
* '''Хан Баһадур''' - — хан (лидер) һәм баһадир тигәнде аңлата, Британия һинд империяһында мосолман подданныйҙарға ҡарата ҡулланылған. Хан Сахибтән юғарыраҡ дәрәжә<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Kh%C4%81%E1%B8%B3%C4%81n&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search Encyclopaedia of Islam, Second Edition]</ref> .▼
* '''Ханзада''' ( урду : خانزاده ) - — Һиндостандың ҡайһы бер штатында кенәз, кенәз нәҫеленән булыуын күрһәткән титул.▼
* '''Хандан''' (« Хан заты») һиндостани һөйләшендә «Ғаилә» ((ख़ानदान ( Деванагари ) , خاندان ( Nastaleeq ) ).▼
* '''Кавхан''' йәки Каухан - — Беренсе болгар империяһында дәрәжәле чиновник <ref>[http://www.promacedonia.org/vb/vb_5.html. В. Бешевлиев. Прабългарски епиграфски паметници]</ref>▼
 
== [[Рәсәй империяһы]]на ингән Ҡаҙаҡ ханлығында хан һайлау ==▼
▲*'''Гүр-хан''' - баш хан, ҙур хан, ҡара-ҡытайҙар хакимы булған; ҡайһы берҙә монголдар ҙа ҡулланған.
▲* '''[[Илхан]]''' - «төбәк ханы», төрки һәм монгол халыҡтарының иң юғары юлбашсылары титулы.
▲*'''Хан-и-Ханан''' ( перс . خان خانان , «Хандар ханы») - Могол ғәскәренең баш командующийы титулы.
▲*'''Хан Сахиб Шри Баби''' - Bantva-Manavadar һинд кенәзлеге хакимы титулы
▲* Көньяҡ Корея дәүләттәрендә Хань йәки Gan һүҙе «лидер» тигәнде аңлата, бәлки төрки телдәрҙән ингәндер.
▲*'''Хатун , йәки Хатан''' ( Ҡатын (Хатун) (фарс. خاتون — Khātūn, төр. Hatun, тат. хатын, монг. хатан, башҡ. - ҡатын) — ирҙәрҙең «хан» титулына тап килгән һүҙ, Сөғд батшалығынан килгән атама, хан ҡушағы, хаким ҡушағы <ref>Fatima Mernissi, "The Forgotten Queens of Islam", University of Minnesota Press, 1993. pg 21</ref> .
▲::[[Мөмүнә ҡатын төрбәһе]]
▲*'''Ханум''' ( башҡортса - ханым; фарсыса: خانم ) - был төрки телдәрҙә хан ҡушағы , ҡайһы бер халыҡтарҙа ҡатын кешегә ихтирамлы мөрәжәғәт итеп ҡулланыла
▲*'''Хан Баһадур''' - хан (лидер) һәм баһадир тигәнде аңлата, Британия һинд империяһында мосолман подданныйҙарға ҡарата ҡулланылған. Хан Сахибтән юғарыраҡ дәрәжә<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Kh%C4%81%E1%B8%B3%C4%81n&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search Encyclopaedia of Islam, Second Edition]</ref> .
▲*'''Ханзада''' ( урду : خانزاده ) - Һиндостандың ҡайһы бер штатында кенәз, кенәз нәҫеленән булыуын күрһәткән титул.
▲*'''Хандан''' (« Хан заты») һиндостани һөйләшендә «Ғаилә» ((ख़ानदान ( Деванагари ) , خاندان ( Nastaleeq ) ).
▲*'''Кавхан''' йәки Каухан - Беренсе болгар империяһында дәрәжәле чиновник <ref>[http://www.promacedonia.org/vb/vb_5.html. В. Бешевлиев. Прабългарски епиграфски паметници]</ref>
 
[[1812 йыл]]да Кесе йөҙҙә Айшуаҡ хан улы Ширғәзиҙе хан итеп һайлайҙар. Был осорға ханлыҡ хәҙерге өлкә рәүешенә ингән була инде. Шуға күрә Император ғали йәнәпптәре тәғәйенләгән Ырымбур губернаторы Волконский Григорий Семёнович хан һайлау көнөн билдәләй һәм хандың үҙенә лә, ҡырғыҙ аҡһөйәктәренә лә 23 августа хан һайлау була тип хәбәр ебәрә һәм [[Яйыҡ]] йылғаһының һул ярына халыҡ менән килергә ҡуша.▼
 
Хан менән хәрби губернатор тантанаға килеүенә ғәскәр килеп тора: 200 [[Ырымбур|ырымбур казагы]], бер полк [[типтәр]], 300 [[Башҡорттар|башҡорт]], гарнизон полк пехотаһы һәм артиллерия ротаһы була.▼
▲== [[Рәсәй империяһы]]на ингән Ҡаҙаҡ ханлығында хан һайлау ==
 
Хәрби губернатор, килеп етеү менән ҡалҡыуға менеп баҫып, батшаның Ширғәзиҙе раҫлатыуға бөйөк фарманын белдерә һәм император грамотаһын [[урыҫ теле]]ндә һәм [[төрки (тел)|төрки]]сә уҡырға бойора. ▼
▲[[1812 йыл]]да Кесе йөҙҙә Айшуаҡ хан улы Ширғәзиҙе хан итеп һайлайҙар. Был осорға ханлыҡ хәҙерге өлкә рәүешенә ингән була инде. Шуға күрә Император ғали йәнәпптәре тәғәйенләгән Ырымбур губернаторы Волконский Григорий Семёнович хан һайлау көнөн билдәләй һәм хандың үҙенә лә, ҡырғыҙ аҡһөйәктәренә лә 23 августа хан һайлау була тип хәбәр ебәрә һәм [[Яйыҡ]] йылғаһының һул ярына халыҡ менән килергә ҡуша.
 
Хан келәмгә тубыҡланып [[Ҡөрьән]] үбеп [[Рәсәй]]гә тоғро булырға ант итә. В заключении поцеловал он Коран, поднял его над головой и, встав, приложил к присяжному листу [[Удостоверяющая печать|печать]] свою.
▲Хан менән хәрби губернатор тантанаға килеүенә ғәскәр килеп тора: 200 [[Ырымбур|ырымбур казагы]], бер полк [[типтәр]], 300 [[Башҡорттар|башҡорт]], гарнизон полк пехотаһы һәм артиллерия ротаһы була.
 
После того произведен был 21 выстрел из орудий артиллерии, бывшей в строю, и 11 выстрелов из шести орудий с крепостей; из ружей пущен беглый огонь, барабаны зазвучали и музыка опять заиграла. Между тем надели на хана присланные для него от двора [[соболь]]ю, богатою [[Парча|парчой]] покрытую [[Шуба|шубу]], шапку и золотую [[Сабля|саблю]] с надписью его имени. Шапку надевал на него [[генерал-майор]], шубу — [[полковник]], а саблю [[подполковник]]. Наконец, военный губернатор вручил ему императорскую грамоту на ханское достоинство и он, поцеловав её, поднял над головой.
▲Хәрби губернатор, килеп етеү менән ҡалҡыуға менеп баҫып, батшаның Ширғәзиҙе раҫлатыуға бөйөк фарманын белдерә һәм император грамотаһын [[урыҫ теле]]ндә һәм [[төрки (тел)|төрки]]сә уҡырға бойора.
 
Хан келәмгә тубыҡланып [[Ҡөрьән]] үбеп [[Рәсәй]]гә тоғро булырға ант итә.
 
Тут все разъехались, но в 4 часа пополудни военный губернатор опять прислал хану карету и коляски, для приглашения его со свитою к обеду. При входе его в комнату заиграла музыка, за обедом, после императорской фамилии, пили за его здоровье с пушечной пальбою; после обеда дан был [[бал]].
Байрам тантаналары ике яҡҡа күсеп йөрөп бүләкләшеүҙәр, һыйлашыуҙар менән дауам итә<ref>[[Левшин, Алексей Ираклиевич|А. И. Левшин]] Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей (под общей редакцией академика М. К. Козыбаева).— Алматы, «Санат», [[1995 год|1995]]. Глава ДВЕНАДЦАТАЯ. ИЗБРАНИЕ ХАНА 348 по 349 стр.</ref>.
 
== Избрание хана в [[Кыргызское ханство|Кыргызском ханстве]] ==
==[[Ҡырым ханлығы]]нда хан һайлау ==▼
Созывался [[Курултай]], на котором собиралось вся киргизская знать.
Прибывали паслы соседних государств и бии (правители) племён:
 
* [[Сарыбагыш|Сары-багыш]]
Хан һайларға дүрт атаҡлы ырыуҙың (''Аргын, [[Ҡыпсаҡ]], Ширин һәм Барын'') [[бей]]ҙәре ''ҡоролтайға'' йыйыла һәм кемде хан итеп ҡуйыу тураһында кәңәшләшә.Яңы һайланған ханды аҡ кейеҙгә баҫтырып күтәрәләр, шунан уның өҫтөндә Ҡөрьән сүрәләре уҡыйҙар ҙа тантаналы рәүештә тәхеткә ултырталар. Ханлыҡҡа [[Сыңғыҙхан]] тоҡомон ғына, атап әйткәндә, [[гәрәйҙәр]]ҙән генә һайлай алғандар.▼
* [[Бугу (племя)|Бугу]]
Был заттар араһында, үҙ сиратында, шундай тәртип була: ханлыҡҡа башта идара иткән хандың энеләре һәм унан һуң ғына хан улдары өҫтөнлөклө кандидаттар булып һаналалар. [[1478 йыл|1478 йыл]]да [[Төркиә|Төркиә]] ҡулы аҫтына кергәндән һуң, бейҙар тарафынан һайлап алынған кандидатураны [[Ғосман империяһы солтандары исемлеге|солтан]] раҫларға тейеш була. Әкренләп Ҡырым хакимын билдәләүҙә хәл иткес һүҙ солтандарға күсә һәм [[XVIII быуат]]тан хан һайлау формаллеккә әүерелә<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.▼
* Жантай
* Жетиген
* Саяк
* Сару
* Черик
* Калпак
* Жангарач
* Алыбек
* Солто
* Кушчу
 
На Курултае происходили [[коронация]] новоизбранного монарха. Соблюдая древний обряд, нового [[хан]]а посадили на белую кошму, зарезали на «Ай-Туяк» белую кобылу. А вместо венца надевали на голову манапа тебетей с красным верхом. Первым и последним ханом [[Кыргызское ханство|Кыргызского ханства]] был [[Ормон-хан]] из рода [[Сарыбагыш|Сары-багыш]]<ref>{{Cite web|lang=|url=http://www.history.krsu.edu.kg/index.php?option=com_content&view=article&id=431%3A-----&catid=36%3A--&Itemid=73&showall=1|title=История кыргызского ханства|author=|website=|date=|publisher=}}</ref>. После казни [[Ормон-хан|Ормон хана]] [[кыргызское ханство]] распался<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://forum-eurasica.ru/topic/3159-%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%BE%D0%BD-%D1%85%D0%B0%D0%BD/|title=Ормон хан|publisher=Форум «Центральноазиатского исторического сервера»|accessdate=2020-05-31}}</ref>.
 
== Избрание ханов в [[Крымское ханство|Крымском ханстве]] ==
{{См. также|Гиреи|Список крымских ханов}}
Для избрания хана [[Бей|беи]] четырёх знатнейших крымских родов (''[[Аргыны|аргын]], [[Кыпчаки|кипчак]], [[Ширин (род)|ширин]] и [[Барын (род)#Этническая история|барын]]'') собирались на ''[[курултай]]'', где принимали решение о кандидатуре. Новоизбранного хана поднимали на белом войлочном полотнище, читали над ним [[Коран|мусульманские молитвы]], а затем торжественно возводили на престол. Кандидатуры на ханский пост могли выдвигаться лишь из числа потомков [[Чингизиды|Чингисхана]], а конкретнее — из рода [[Гиреи|Гераев]]. Среди этих лиц, в свою очередь, тоже существовала очерёдность: наиболее предпочтительными кандидатами считались [[Лествичное право|два младших брата правящего хана и лишь затем — ханские сыновья]]. С [[1478 год|1478 г]], после вхождения [[Крымское ханство|Крыма]] в унию с [[Турция|Турцией]], результат выбора, сделанного беями, стал утверждаться [[Османские султаны|османским султаном]]. Постепенно к султанам перешло решающее слово в назначении крымского правителя, и церемония выбора хана беями к [[XVIII в.]] превратилась в формальность, которая символически подтверждала султанский указ<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.
 
== Ханы Сибирские ==
В Сибирском ханстве в последние годы его существования власть оспаривали Тайбугиды (не принадлежали к Чингизидам и не имели права на титул хана) и Шибаниды. Последние одержали победу, но не надолго и потеряли её под напором русской регулярной армии. Кучумовичи ещё около 200 лет при поддержке кочевых народов пытались стать местными правителями, но окончательно сошли с исторической арены. Часть семьи Кучума была взята в плен и до 1718 года сохраняла титул в Российской империи. Тайной канцелярией Петра I члены Сибирской династии были лишены права называться царевич-князь, им осталось только княжеское достоинство. Октябрьская социалистическая революция 1917 года сделал данный указ юридически ничтожным. Ныне живущие потомки Хана Кучума, проживающие в Иране и России, имеют формальное право избрания на ханство. Как и с Крымским ханством, достаточно решения курултая четырёх родов — аргын, кипчак, ширин и барын.
 
== Назначение ханов в Касимовском ханстве ==
Касимовское ханство имело вассальную зависимость от Москвы. Ханы там назначались царём Московским из числа потомков Чингисхана. Имели место назначения из Казанской, Крымской, Казахской, Большеордынской и Сибирских династий.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Азербайджанские ханства]]
 
▲== [[Ҡырым ханлығы]]нда хан һайлау ==
▲Хан һайларға дүрт атаҡлы ырыуҙың (''Аргын, [[Ҡыпсаҡ]], Ширин һәм Барын'') [[бей]]ҙәре ''ҡоролтайға'' йыйыла һәм кемде хан итеп ҡуйыу тураһында кәңәшләшә.Яңы һайланған ханды аҡ кейеҙгә баҫтырып күтәрәләр, шунан уның өҫтөндә Ҡөрьән сүрәләре уҡыйҙар ҙа тантаналы рәүештә тәхеткә ултырталар. Ханлыҡҡа [[Сыңғыҙхан]] тоҡомон ғына, атап әйткәндә, [[гәрәйҙәр]]ҙән генә һайлай алғандар.
▲Был заттар араһында, үҙ сиратында, шундай тәртип була: ханлыҡҡа башта идара иткән хандың энеләре һәм унан һуң ғына хан улдары өҫтөнлөклө кандидаттар булып һаналалар. [[1478 йыл|1478 йыл]]да [[Төркиә|Төркиә]] ҡулы аҫтына кергәндән һуң, бейҙар тарафынан һайлап алынған кандидатураны [[Ғосман империяһы солтандары исемлеге|солтан]] раҫларға тейеш була. Әкренләп Ҡырым хакимын билдәләүҙә хәл иткес һүҙ солтандарға күсә һәм [[XVIII быуат]]тан хан һайлау формаллеккә әүерелә<ref>{{Cite web |url=http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |title=Бахчисарай — Ханский Дворец. ГЕРАИ — ХАНСКАЯ ДИНАСТИЯ КРЫМА |accessdate=2009-02-04 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081121090622/http://www.hansaray.org.ua/r_geray_ist.html |archivedate=2008-11-21 |deadlink=yes }}</ref>.
 
== Башҡорт хандары ==
Юл 52 ⟶ 80:
 
* [[Иҫән хан]]
* [[Ҡараһаҡал]]
* [[Мөйтән бей]]
* [[Мәсем хан]]
* [[Сәйет Йәғәфәров]]
* [[Хажи Аҡҡусҡаров]]
 
Юл 71 ⟶ 99:
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}
 
== Примечания ==
{{примечания}}
 
{{Внешние ссылки}}
{{Ближневосточные титулы}}
{{Ханство|nocat=1}}
 
[[Категория:Титулы]]
[[Категория:Монгольские титулы]]
[[Категория:Титулы Крымского ханства]]
 
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Хан_(дәрәжә)» битенән алынған