Ҡарасай-балҡар теле: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Guram52 (фекер алышыу | өлөш) "'''Ҡарасай-балҡар теле''' {{lang-ru|Карача́ево-балка́рский}}, (ҡарасай, балҡар) '''теле'..." исемле яңы бит булдырылған |
Guram52 (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
'''Ҡарасай-балҡар теле''' ({{lang-ru|Карача́ево-балка́рский}}, (ҡарасай, балҡар) '''теле''' (''къарачай-малкъар тил'', ''таулу тил'') — [[Төньяҡ Кавказ|Төньяҡ Кавказдағы]] [[Төрки халыҡтар|төрки телле ]] [[ҡарасайҙар]] һәм [[балҡарҙар|балҡарҙар]] ҡулланған тел. Хәҙерге атамаһы 1950 йылдарҙа ҡабул ителә, элгәре тау-татар, тау төрки тип атала,
сығатай теле тип тә йөрөтөлә{{sfn|Коряков|2010}}.
== Социолингвистик хәл торошо ==
[[Файл:Turkic-speaking peoples of Karachay-Cherkess Republic and Kabardino-Balkar Republic.jpg|мини]]
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы халыҡ иҫәбе]] буйынса, Рәсәй Федерацияһында 305 364 кеше балҡарса һөйләшә.
Ethnologue сайты мәғлүмәттәре буйынса донъяла балҡар теллеләр — 310 730. Рәсәйҙән ситтә ҡарасәй-балҡар теле Төркиәлә таралған, ҡайһы бер европа илдәрендә, АҠШ-та таралған.
Ҡарасәй-балҡар теле [[Ҡарасәй-Черкес Республикаһы|Ҡарасәй-Черкес]]<ref>[http://www.karachaev-cherkess.vybory.izbirkom.ru/region/karachaev-cherkess?action=show_npa Закон «О языках народов Карачаево-Черкесской Республики», 1996]</ref> һәм [[Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы|Ҡабарҙы-Балҡар Республикаларында]] дәүләт телдәренең береһе булып тора <ref>[http://minorities.ceprs.indem.ru/KabBal/Yaz160195.htm Закон «О языках народов Кабардино-Балкарской Республики», 1995] {{Wayback|url=http://minorities.ceprs.indem.ru/KabBal/Yaz160195.htm |date=20100113115829 }}</ref>. Беренсеһендә ул - ҡарасай (карач.-балк. ''къарачай тил''), икенсеһендә балҡар (карач.-балк. ''малкъар тил'') тип атала.
Ҡарасәй-балҡар телендә «Заман »<ref name="KBR">Издаются в Кабардино-Балкарии</ref> һәм «[[Къарачай]]» гәзиттәре<ref name="KCHR">Издаются в Карачаево-Черкесии</ref>, «Минги тау» журналы <ref name="KBR"/>, шулай уҡ балалар өсөн «Нюр»<ref name="KBR"/> һәм «Илячин»<ref name="KCHR"/> баҫмалары нәшер ителә. Ҡөрьән ҡарасәй-балҡар теленә тәржемә ителгән.
== Яҙмаһы ==
{{main|Ҡарасай-балҡар яҙмаһы}}
1920-се йылдарға тиклем [[ғәрәп алфавиты|ғәрәп]] яҙма системаһы яраҡлаштырып ҡулланылған. Типография ысулы менән баҫтырып сығарылған ҡарасәй-балҡар телендәге иң беренсе табылған китап XIX быуат башына ҡарай<ref>Журнал «Bibliotheca Sacra». 1881. Т. 38. С. 657</ref><ref>Карачаевцы. Балкарцы (Отв. ред. М. Д. Каракетов, Х.-М. А. Сабанчиев). М.: Наука. 2014. С. 123</ref>.
Ҡарасәй-балҡар алфавитын латин һәм рус хәрефтәре менән эшләргә ынтылыш 1880-се йылдарҙа башлана. 1924-1939: латиница нигеҙендәге орфография. 1939-ҙан — кириллица нигеҙендә алфавит<ref name="ReferenceA">Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР. М., 1972</ref>.
Ҡарасәй-балҡар алфавиты хәҙер кириллица нигеҙендә генә йөрөтөлә{{sfn|Кругосвет}}.
Хәҙерге ҡарасәй-балҡар алфавиты:
{| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF"
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Гъ гъ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Дж дж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Къ къ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нг нг
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ
|-
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ь
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю
| style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я
|}
== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}
== Сығанаҡтар ==
{{refbegin|colwidth=45em}}
* ''[[Боровков, Александр Константинович|Боровков А. К.]]'' Карачаево-балкарский язык. Л., 1934.
* {{книга|автор=Акбаев Ш. Х. |заглавие=Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка |место=Черкесск|год= 1963|ref=Акбаев}}
* ''Алиев У. Б.'' Синтаксис карачаево-балкарского языка. М., 1973.
* ''Аппаев А. М.'' Диалекты балкарского языка в их отношении к балкарскому литературному языку. Нальчик, 1960.
* ''Ахматов И. Х.'' Карачаево-балкарский язык. Синтаксис. Ч. 2. Нальчик, 1992.
* ''Гочиева С. А.'' Наречия в карачаево-балкарском языке. Нальчик, 1983.
* Грамматика карачево-балкарского литературного языка. Ч. 1. Фонетика и морфология. М., 1979.
* Грамматика карачаево-балкарского языка. Под ред. Н. А. Баскакова. Нальчик, 1966.
* Грамматика карачаево-балкарского языка. Фонетика. Морфология. Синтаксис. Нальчик, 1976.
* Карачаево-балкарско-русский словарь. Под ред. [[Тенишев, Эдхям Рахимович|Э. Р. Тенишева]]. М., 1965.
* Къарачай-малкъар тилни грамматикасы. Нальчик, 1970.
* ''Отаров И. М.'' Лексикология карачаево-балкарского языка. Нальчик, 1982.
* Русско-карачаево-балкарский словарь. Нальчик, 1970.
* Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 1. — Нальчик: Эль-Фа, 1995. — 2150 с.
* Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 2. — Нальчик: Эль-Фа, 2002. — 1168 с.
* Толковый словарь карачаево-балкарского языка. Т. 3. — Нальчик: Эль-Фа, 2005. — 1158 с.
* ''Урусбиев И. Х.'' Спряжение глагола в карачаево-балкарском языке. Черкесск, 1963.
* ''Хабичев М. А.'' Карачаево-балкарское именное словообразование. Черкесск, 1989.
* ''Хабичев М. А.'' Карачаево-балкарское именное формообразование. Черкесск, 1991.
* ''Хаджилаев Х.-М. И.'' Очерки карачаево-балкарской лексикология. Черкесск, 1970.
* ''Чеченов А. А.'' Историческая фонетика карачаево-балкарского языка. М., 1996.
* ''Чеченов А. А.'' Проблемы формирования языка карачаевцев и балкарцев. М., 1996.
* Steve Seegmiller ''Karachay'' — Lincom Europa, 1996
* ''В. И. Филоненко'' Грамматика балкарского языка (фонетика и морфология) — Кабардино-балкарское государственное издательство, 1940
* ''Е. А. Лютикова, [[Татевосов, Сергей Георгиевич|С. Г. Татевосов]], М. Ю. Иванов, А. Г. Пазельская, А. Б. Шлуинский'' Структура события и семантика глагола в карачаево-балкарском языке — М.: ИМ-ЛИ РАН, 2006.
* Материалы, предоставленные балкарской экспедией ОТиПЛа МГУ (хэндауты и проч.)
{{refend}}
{{interwiki|krc|Баш бет|карачаево-балкарском}}
== Һылтанмалар ==
* {{Кругосвет|http://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/KARACHAEVO-BALKARSKI_YAZIK.html}}
* [http://www.ethnologue.com/language/krc Karachay-Balkar] // ethnologue.com
* {{h|Коряков|2010|''Коряков Ю. Б.'' [http://www.lingvarium.org/koryakov/works/Koryakov-2010-Jazyki_Rossii_Duma-zapros.pdf Языки, наречия, диалекты, говоры Российской Федерации // Обзор по запросу Комитета по делам национальностей Государственной Думы РФ], 2010.}}
* {{h|Сурнина|2010|{{cite web|url=http://www.snob.ru/selected/entry/23854|title=Максим Суханов стал митрополитом|author=Полина Сурнина|date=14 сентября 2010|work=|publisher=Сноб.ru|accessdate=2012-04-30|lang=|archiveurl= https://www.webcitation.org/6AnfkAn4L?url=http://www.snob.ru/selected/entry/23854|archivedate=2012-09-19}}}}
* {{h|Перепись|2002|[http://perepis2002.ru/index.html?id{{=}}17 Всероссийская перепись населения 2002 года. Распространенность владения языками (кроме русского)]}}
{{Рәсәйҙең дәүләт телдәре}}
{{Тюркские языки}}
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:Ҡарасай-балҡар теле| ]]
[[Категория:Рәсәй телдәре]]
[[Категория:Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы]]
[[Категория:Ҡарасай-Черкесия]]
[[Категория:Балҡарҙар]]
| |||