|
[[Файл:Sun and Moon Nuremberg chronicle.jpg|thumb|245px|[[Ҡояш]] һәм [[Ай]] («[[Нюрнбергская хроника]]» [[Шедель, Хартман|Хартмана Шеделя]], [[1493]])]]
'''Тәүлек''' — яҡынса Ерҙең үҙенең күсәре тирәләй әйләнеү периодына тигеҙ булған [[ваҡыт]] үлсәү берәмеге]].
Тәүлек төшөнсәһе аҫтында ғәҙәттә [[ҡояш тәүлеге]] [[астрономия|астрономик]] төшөнсәһен күҙ уңында тоталар. Көндәлек тормошта тәүлекте йыш ҡына көн тип атайҙар.
Планетала тәүлек оҙайлылығы уның үҙ әйләнешенең мөйөшсә тиҙлегенә бәйле. Астрономияла, иҫәпләү системаһына бәйле рәүештә, тәүлектең бер нисә төрөн айырып ҡарайҙар. Әгәр әйләнеүҙең иҫәп башы сифатында алыҫтағы йондоҙҙо алғанда, планета системаһының үҙәк яҡтыртҡысынан айырмалы рәүештә, бындай тәүлектең оҙайлылығы икенсе төрлө була. Мәҫәлән, [[Ер]]ҙә уртаса [[ҡояш тәүлеге]] (24 сәғәт) һәм [[йондроҙ тәүлеге]] (яҡынса 23 сәғәт 56 минут 4 секунд<ref name="ЭСБЕ" />) бар. Улар бер береһенә тигеҙ түгел, сөнки, Ерҙең [[Ҡояш]] тирәләй орбита буйынса хәрәкәте арҡаһында, Ерҙәге күҙәтеүсегә башҡа йондоҙҙар фонында Ҡояш күскән һымаҡ булып күренә.
[[Уртаса ҡояш тәүлеге]] [[Күк экваторы|күк экваторы]] буйынса тигеҙ хәрәкәт итеүсе нөктәгә — бер йылда бер әйләнеш яһаусы яһалма «уртаса Ҡояшҡа» бәйле. Уртаса тәүлек [[Тропик йыл|тропик йылдың]] оҙайлылығын (366,2422 йондоҙ тәүлеге) 365,2422 тигеҙ өлөшкә бүлеп табыла. Ул, үҙ сиратында, 24 сәғәткә, [[сәғәт]] — 60 минутҡа һәм [[минут]] — 60 [[Секунд|секундҡа]] бүленә<ref name="ЭСБЕ" />.
Ысын ҡояш тәүлеге тип ике [[Өҫкөөҫкө кульминация|өҫкө кульминациялар]]лар (Ҡояш үҙәгенең [[меридиан]]дың көньяҡ өлөшө аша (төньяҡ ярымшар өсөн) эҙмә-эҙ үтеүҙәре; икенсе төрлө әйткәндә, ике ысын ярымкөндәр араһындағы ваҡыт) араһындағы ваҡыт арауығы атала; был тәүлектең башы тип Ҡояш үҙәгенең меридиандың көньяҡ өлөшө аша үткән моменты ҡабул ителгән; часовой угол центра Ҡояш үҙәгенең сәғәт мөйөшө ысын ваҡыт тип атала (ҡарағыҙ [[Ваҡыт тигеҙләмәһе]]).Ысын ҡояш тәүлеге йондоҙ тәүлегенән оҙайлыраҡ һәм уның оҙайлылығы йыл дауамында үҙгәрә, был [[Эклиптика|эклиптиканың]] [[экватор]] яҫылығына ауышлығы һәм Ерҙең Ҡояш тирәләй тигеҙһеҙ хәрәкәте арҡаһында килеп сыға<ref name="ЭСБЕ">{{ВТ-ЭСБЕ|Время, системы измерения}}</ref>.
== Халыҡ-ара берәмек системаһы (СИ) ==
Ваҡыт үлсәү берәмеге тәүлек (урыҫса тамғаланышы: сут; халыҡ-ара: d) системанан тыш үлсәү берәмегенә ҡарай һәм [[СИ]]-гә инмәй. Ләкин [[РФ|Рәсәй Федерацияһында]] ул ҡулланыу өлкәһе «бөтә өлкәлә» булған, ғәмәлдә булыу срогы сикләнмәй ҡулланыуға индерелгән. Был осраҡта 1 тәүлек теүәл {{num|86400|секунд}} итеп ҡабул ителгән<ref name="Положение">[http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf#page=6 Положение о единицах величин, допускаемых к применению в Российской Федерации.] {{Wayback|url=http://www.fundmetrology.ru/depository/01_npa/po879.pdf#page=6 |date=20131102193757 }} Утверждено Постановлением Правительства [[РФ]] от 31 октября 2009 г. № 879</ref>. В СИ секунда определяется как {{num|9192631770}} периодов излучения, соответствующего переходу между двумя [[Сверхтонкая структура|сверхтонкими]] уровнями основного состояния атома [[Цезий-133|цезия-133]]. Ярашлы рәүештә, определением суток в СИ системаһында тәүлектең билдәләмәһе шундай {{num|794243384928000}} период тип иҫәпләнергә мөмкин.
Астрономияла СИ системаһындағы секунд аша билдәләнгән тәүлек юлиан тәүлеге тип атала.
Уртаса ҡояш тәүлегендә секундтар һаны бөтөн һан түгел (мәҫәлән, 2000,0 эпохаһында уның оҙайлылығы 86400,002 с-ҡа тигеҙ була), шуның менән бергә, Ерҙең мөйөшсә тиҙлегенең быуаттар буйына килгән үҙгәреүе сәбәпле, уртаса ҡояш тәүлегенең оҙайлылығы шулай уҡ даими түгел (см. [[#Изменение продолжительности суток]]).
== Тәүлектең мәҙәни сиктәре ==
[[Иудаизм|Йәһүд тәүлеге]] ҡояш байығас йәки эңерҙә башлана (өсөнсө [[Йондоҙ дәүмәле|дәүмәлдәге]] йондоҙҙар күренгәс). Христиан Сиркәүе һәм [[Урта быуаттар|урта быуат]] [[Европа]]һы ошо традицияға эйәрә, ул Көнбайышта [[Флоренция календары|«Флоренция иҫәбе»]] булараҡ билдәле була: был системаға ярашлы «тәүлектең ике сәғәте» әйтеме «ҡояш байығандан һуң ике сәғәт үткәс» тигәнде аңлатҡан. Кис башланғас билдәләнеүсе [[Сочельник]], [[Хэллоуин]] кеүек айырым даталар, дини байрамдар алдағы датаның кисенән башланған иҫке йолаларҙың ҡалдығы булып торалар.
Исламда тәүлек ҡояш ҡалҡҡандан ҡояш байығанға тиклем иҫәпләнә, йәғни ҡояштың офоҡтан тулыһынса юғалыуы, шаңдаҡҡа ҡарамай, яңы көндөң башланыуын аңлата<ref>{{Книга |автор = Селешников С. И.|заглавие = История календаря и хронология |место = М. |издательство = Наука |год = 1970 |страницы = 111 |страниц = 224 |isbn = |тираж = {{num|11000}}}}</ref>.
[[Боронғо Египет]]та тәүлек ҡояш сыҡҡандан ҡояш сыҡҡанға тиклем иҫәпләнгән. Шулай уҡ төнгө ваҡыт, атап әйткәндә, хәҙерге [[Рәсәй]]ҙә һәм [[ Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-та]], алдағы көндөң дауамы тип иҫәпләнә: мәҫәлән, «йома төнө» һәм «шәмбегә ҡарай төн» әйтемдәре — [[Урыҫ теле|урыҫ телендә]] бер үк мәғәнәлә була. Телевидение тапшырыуҙарының төнгө программаларын алдағы көндөң расписаниеһына индерәләр, уның ҡарауы [[видеомагнитофон]]дарҙы яҙма өсөн программалау ҡулланыусынан яңы тәүлектең 00:00-дә башланыу ҡәтғи ҡағиҙәләрен үтәүҙе талап итә. Төндә «бөгөн», «кисә» һәм «иртәгә» кеүек әйтемдәр бер үк мәғәнәле булмай башлай.
=== Тәүлектең башы тураһында халыҡ-ара килешеүҙәр ===
| 