Башҡорт балы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Sherbn (фекер алышыу | өлөш) |
"Башкирский мёд" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
||
1 юл:
'''Башҡорт балы''' ({{Lang-ba|башҡорт балы}} <span lang="ba" style="font-style:italic;">башҡорт балы</span>) — [[Башҡортостан|Башҡортостанда]] етештерелгән бал.
''«Башҡорт балы»'' атамаһы һаҡланыусы сауҙа маркаһы булып тора. [[2005]] йылдан «Башҡортостан умартасылыҡ һәм апитерапия буйынса ғилми-тикшеренеү үҙәге» дәүләт учреждениеһы Рәсәй Федерацияһы территорияһында үҙ продукцияһын «Башҡорт балы» тип исемләргә хоҡуғы булған берҙән-бер учреждение булып тора. 2005 йылда [[Башҡортостандың бал ҡорто һәм апитерапия буйынса ғилми-тикшеренеү үҙәге|Башҡортостан умартасылыҡ һәм апитерапия ғилми-тикшеренеү үҙәге]] ''«Башҡорт балы»'' һүҙбәйләнешен Башҡортостанда етештерелгән бал аҙығы тауарҙарын маркировкалау өсөн патентлай. Шулай уҡ тауарҙың сығышы атамаһын билдәләүҙең хоҡуғына 2017 йылда бал етештереүсе эре «Башҡорт умартасылыҡтары (Башкирские пасеки)» компанияһы менән аффилирланған бары тик «Башҡорт балы (Башкирский мед)» (НМПТ) ойошмаһы , йәғни «Башҡорт балы (Башкирский мед)» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте эйә була.<ref>[https://www.kommersant.ru/doc/3237499 «Башкирский мед» потерял монополию]</ref> 2018 йылда ЯСЙ "Ревайзен" тарафынан "Башҡорт балы (Башмед)" сауҙа маркаһы теркәлә.
== Үҙенсәлектәре ==
<br />
== Солоҡсолоҡ ==
Башҡортостан
▲'''Солоҡ''' — ҡырағай бал ҡорттары өсөн үҫеп ултырған ағасты соҡоп яһаған умарта.
Солоҡсолоҡ, кәсеп булараҡ, боронғо Башҡортостан территорияһында бик күптән булған. Был турала 1500 йыл элек ерләнгән, Бөрө ҡәберлегендә [[1902]] йылда табылған солоҡсолоҡ кәрәк-яраҡтары һәм боронғо башҡорт кешеләренең Шүлгәнташ мәмерйәһе ташына төшөрөлгән һүрәттәре һөйләй.▼
▲Башҡортостан — солоҡсолоҡ һаҡланып ҡалған, солоҡ балы (ҡырағай урман балы) табыла торған Ер шарында берҙән-бер урын.
Башҡорттарҙа [[
▲Солоҡсолоҡ, кәсеп булараҡ, боронғо Башҡортостан территорияһында бик күптән булған. Был турала 1500 йыл элек ерләнгән, Бөрө ҡәберлегендә [[1902]] йылда табылған солоҡсолоҡ кәрәк-яраҡтары һөйләй.
▲Башҡорттарҙа [[солоҡсолоҡ]] үҫеше [[XVIII быуат]]ҡа тура килә. Рәсәй фәндәр Академияһы ағза-корреспонденты [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] Көньяҡ Уралда башҡорттарҙың көнкүрешен өйрәнеп былай тип яҙа: «…''бөтә ерҙә бал ҡорттары булған урман», башҡорттарҙың төп табышы «йылҡысылыҡ, малсылыҡ һәм солоҡсолок… Урманлы урында йәшәгән башҡорттар солоҡтан бик ҙур табыш ала. Улар ҡорттарҙы үрсетергә бик оҫта, урманда бер нисә мең солоҡ ағасы, бер ағаста ике, ҡайһы саҡта өс солоҡ ояһы булған ағастар бар. Урманда йәшәп мөлкәтһеҙ булғандар бик һирәк. Бер солоҡтан ботҡа яҡын, ҡайһы саҡта күберәк, йә аҙыраҡ балауыҙлы бал алалар''».
== Бөрйән ҡорто ==
Башҡорт балының үҙенсәлекле булыуында Башҡортостандың [[Бөрйән районы]]
=== Рәсәй зоологы һәм тәбиғәт фәндәре белгесе Г.
▲Башҡорт балының үҙенсәлекле булыуында Башҡортостандың [[Бөрйән районы]]ның урманында йәшәгән Башҡорт ҡыр (бөрйән) бал ҡортоноң да өлөшө бар. Башҡорт бал ҡорттары үҙҙәренең ҡышҡа бирешмәүсән булыуы, һәм дә ҡыҫҡа бал йыйыу ваҡытында балды күпләп етештерә алыуы менән айырыла. Башҡа тоҡомло бал ҡорттары менән сағыштырғанда, башҡорт бал ҡорто уҫалыраҡ: махсус кейемһеҙ, ауһыҙ, төтәткесһеҙ умарталарҙы ҡарап булмай. Башҡорт бал ҡорттары халыҡ-ара күргәҙмәләрҙә юғары баһа ала.
▲Рәсәй зоологы һәм тәбиғәт фәндәре белгесе Г. А. Кожевников генетик яҡтан башҡорт бал ҡорто бик ҡиммәт тип яҙа.
== Наградалары һәм ҡаҙаныштары ==▼
Петр Ивановичтың улы, [[Рычков Николай Петрович|Н. П. Рычков]], 1769-1770 йылдарҙа Өфөнән төньяҡ-көнбайышҡа табан ятҡан вятка һәм пермь ерҙәренә сәйәхәт ҡыла, солоҡсо башҡорт сәнғәтенә һоҡланып, былай тип яҙа: ''«...башҡорт халҡынан тыш, бындай ҡортсолоҡ кәсебе менән оҫта шөғөлләнгән башҡа халыҡты табыуы ла мөмкин түгел ».''
* [[1965]] йылда [[Румыния]]ның Бухарест ҡалаһында XX Халыҡ-ара Апимондия конгресында көмөш миҙал ала.▼
* [[1971]] йылда [[Мәскәү]]ҙә XXIII Халыҡ-ара Апимондия конгресында алтын миҙал ала.▼
* [[2002]] йылда [[Берлин]]да үткәрелгән «Йәшел аҙна» Халыҡ-ара күргәҙмәһендә юғары награда менәң билдәләнә.▼
1914 йылда билдәле рәсәй географы В. П. Семенов Тян-Шанский мөхәррирлеге аҫтында баҫып сығарылған «Россия. Полное географическое описание нашего Отечества» юл китабында былай тип яҙылған:''«Өфө губернаһында иң яҡшы бал биреүсе урман умартасылығы Стәрлетамаҡ һәм Өфө өйәҙҙәрендә, шулай уҡ бер ни тиклем Бөрө өйәҙендә һәм бик аҙ кимәлдә Бәләбәй өйәҙендә тупланған. Урындағы умартасылыҡ менән башлыса башҡорттар һәм бер аҙ урыҫ крәҫтиәндәре булыша; уларҙың тәүгеләренең хужалығында умарта баштары аҙ һанлы булһа, икенселәрендә шаҡтай ҙур күләмдә (умарта баштары 1000-гә тиклем етә). Бөтә губернала ялан умартасылығы киң таралған. Өфө губернаһынан Ҡаҙан һәм Мәскәү ҡалаларына 3-4 мең ботҡа тиклем [49,1 — 65,5 тонна] йүкә балы оҙатыла һәм был ҡалаларҙың иң ҙур бал йәрминкәләрендә һатыла.»''
Солоҡсолоҡ Башҡортостанда күп быуаттар дауамында үҫешкән, солоҡ ағастарына ырыу [[Тамға|тамғалары]] ҡуйылған һәм улар киләһе быуындарға мираҫ буйынса күскән. Умартасылыҡ өсөн кәрәк ҡорамалдар: кирәм — юкәнән ишелгән бау йәки күндән үрелгән ҡайыш бау, ул солоҡсоға ағаста киҫеп һалынған киртләстәргә аяҡтары менән баҫып, ағасты һәм үҙен ныҡлап уратып, ҡыҫып тотоп, солоҡ ағасына үрмәләп менергә ярҙам иткән бау; ләнге — ҡорт ояһын ҡарағанда баҫып тороу өсөн солоҡ аҫтына эләктереп-беркетеп ҡуя торған аҫлыҡ- баҫҡыс. Әлбиттә, башта буласаҡ солоҡ өсөн ҡыуышлы ағасты табалар, уны ҙурайтып уялар, эсендәге сүп-сарҙан таҙарталар, 1-2 йыл дауамында елләтәләр, балта менән ағас тәнендә тәрән булмаған арҡыры киртләстәр һалалар. Артабан урмандағы ҡырағай ҡорттар был ағас тишегенә оялағас, йәйҙең июль айҙарында ҡорт ғаиләһенең хәлен тикшерәләр, балы булһа, уны киҫеп алалар. Солоҡсо төп ҡорамалдары ярҙамында солоҡ ағасы буйынса бик юғарыға, 4-5 ҡатлы йорт бейеклегендәге солоҡҡа үрмәләп менә, ләнгене ағасҡа беркетә. Шунан ләнгегә баҫып, үҙенең арҡаһында алып менгән йүкә бауҙы ағас ботағы аша бауландырып ергә төшөрә һәм, ағас төбөндә торған ярҙамсыһы ағас батманды (силәкте, күнәкте) бау менән нығытып бәйләгәс, батманды бау менән юғарыға, үҙе янына күтәрә. Бал ҡорттары ваҡытынан алда шаулап-ҡотороп китмәһен өсөн, бик ҙур һаҡлыҡ менән генә солоҡ тишеген балта, ҡасау һәм өтөргө менән аса. Артабан төтөнләткес менән ағас ҡыуышына төтөн өрҙөрөп, ҡорттарҙы ҡортсоно саҡмаҫлыҡ хәлгә килтерә (борондан урмандағы янғындан һаҡланыу өсөн бал ҡорттары төтөн еҫен һиҙеп ҡалһа, үҙҙәренең урттарына запас бал ҡаба, шунан ояһынан сыға, артабан инде уларҙың ҡаяуҙары ҡортсоно саға алмаҫлыҡ хәлгә инә). Ҡортсо бик һаҡ ҡына, сәбәләнмәйенсә генә ағас тишеген тикшерә, шунан һуң ғына солоҡтағы балды умартасының кәкере бысағы менән ҡырҡып ала һәм уны батманға тейәй. Батманы тулғас һәм ҡышҡылыҡҡа ҡорттарға ашарлыҡ бал ҡалдырғас, бауланған батманды ярҙамсыһына төшөрә. Артабан солоҡ тишеген тығыҙлап ябып ҡуя һәм ҡорттар кире солоҡ эсенә инһен өсөн солоҡтоң бәләкәй генә кейәһен асып ҡалдыра. Ҡайһы саҡ солоҡсолар бал ҡорттары өсөн ағас ҡыуышынан тыш, бейек ағастарға эсе соҡоп эшләнгән бүрәнә умарталарҙы күтәртәләр һәм, ботаҡтар өҫтөнә ныҡлап ултыртып, тартып бәйләп ҡуялар ҙа, солоҡтарҙы киләһе йылға тиклем тыныс ҡалдыралар .
* [[Умартасылыҡ]]▼
Йыл һайын башҡорт халҡының борондан килгән солоҡсолоҡ кәсебенең үҙәге булған [[Бөрйән районы|Бөрйән районындағы]] [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|ҡурсаулығында]] Солоҡ умартасылары көнө байрам ителә, унда бөтә Бшҡортостан умартасылары йыйыла, сит илдәрҙән дә тәжрибә отоп алырға бик күп умартасылар килә, мәҫәлән, польша умартасылары. Улар үҙҙәрендә был кәсепте тергеҙеү менән шөғөлләнә.
== Иҫкәрмәләр ==▼
=== Башҡорт бал ҡорто ===
Башҡорт балының үҙенсәлегенә үҙ өлөшөн бигерәк тә ҡырағай башҡорт бал ҡорто индерә — был бал ҡортоноң популяцияһы ''Ла apis mellifera тип атала''. Башҡорт бал ҡорто популяцияһы ҡышҡы һыуыҡҡа түҙемлелеге, европа серегенә, нозематозға һәм ағастарға яуғанбал токсикозына бирешмәүсәнлеге, шулай уҡ ҡыҫҡа ғына йәй ваҡытында (бигерәк тә йүкәнән бик аҙ арала) юғары күләмдә балqsqses менән башҡа ерҙәге ҡорттарҙанан айырылып тора Башҡорт бал ҡорто умартасалыҡта билдәле булған урта рус ҡорттары тоҡомо популяцияларына ҡараған үҙенең уҫаллығы менән айырылып тора: уларҙы махсус костюм, битлек һәм төтәткестән башҡа ҡарап булмай. Башҡорт бал ҡорттары халыҡ-ара күргәҙмәләрҙә юғары баһа ала.<ref>[http://bashmed.info/publ/1-1-0-69 И. В. Шафиков Башкирская пчела — наша гордость] {{Wayback|url=http://bashmed.info/publ/1-1-0-69|date=20170412191341}}{{недоступная ссылка|число=06|месяц=04|год=13}}</ref>
Рәсәй зоологы һәм тәбиғәт фәндәре белгесе Г. А. Кожевников үҙ эштәрендә былай тип яҙа: ''«башҡорт бал ҡорто,генетика күҙлегенән ҡарағанда, бөйөк затлылыҡ, ҡиммәтлек булsg тора»''.
Балдың ҡиммәтлеге диастаз һаны менән билдәләнә — был берәмек күләме эсендәге ферменттың һаны. Был һан ни тиклем юғары булһа, бал шул тиклем затлы, ҡиммәтле. РФ-тың көньяҡ райондарында бал диастазы— 5-8, алтай балының — 18, башҡорт балының — 22-50. Ә ферменттарҙың һаны умарталарҙың ниндәй климатта тороуы, ниндәй үҫемлектәр сәкскәләренән qsqsksesz, диңгеҙ кимәленән ниндәй бейеклектә тороуы һәм бал ҡорттарының популяуция сифаты менән бәйле.
== Бал етештереү ==
Ҡорт ғаиләһенән тауар балы етештереү һаны умартасылыҡ ғилми асыштары буйынса [[Башҡортостан]] Рәсәйҙә беренсе урынды биләй.<ref>[http://www.bashstat.ru/bashdigital/region15/DocLib/Основные%20экон%20харак%20РБ%202009.htm Основные экономические показатели]{{недоступная ссылка|число=06|месяц=04|год=13}}</ref> [[Башҡортостан|Башҡортостанда]] йыл һайын алған бал уртаса, 5-6 мең тонна тәшкил итә. Башҡорт балы Звездный ҡалаһында космонавтарҙы йыһанға осоуға әҙерләү программаһынд ҡулланыла, шулай уҡ йыһан орбиталь станцияһындағы космонавтарҙың көндәлек туҡланыу рационына инә. Башҡорт балына арналған йырҙары үҙе бер группа «[[ДДТ (төркөм)|ДДТ]] төркөмө үҙенең бер qshsy башҡорт балына арнаған.
== Башҡорт балsy сит илдәргә һатыу ==
Рәсәй төбәктәренән тыш, башҡорт балын һәм уның нигеҙендә етештерелгән продукцияны бик күп европа илдәренә, [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[Япония]], [[Яҡын Көнсығыш]] һәм [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе|БДБ илдәренә сығаралар]]. 2014 йылда [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙы]] башҡорт балы менән тәьмин итеү тураһындағы 3 млрд. һумлыҡ контрактҡа ҡул ҡуйыла <ref>[http://tdnu.ru/article/industry/bashkiriya-budet-postavlyat-v-kitaj-bashkirskij-med-na-summu-3-mlrd-rublej Башкирия будет поставлять в Китай башкирский мед на сумму 3 млрд рублей]</ref>. Һатыу күләме — 6000 тонна. 2014 йылдың авгусында [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙың]]Гунцинчэн ҡалаһында беренселәрҙән булып Башҡортостандан бал һатыу буйынса магазин асыла.
▲== Наградалары һәм ҡаҙаныштары ==
Башҡорт балы — бик күп тапҡырҙар аҙыҡ-түлек күргәҙмәләрендә һәм йәрминкәләрҙә ҡатнаша һәм еңеп сыға.
* [[1961 йыл|1900 йыл]] —Парижда алтын миҙал
* [[1961 йыл]] — [[Эрфурт|Эрфуртта]] (Германия) алтын миҙал
▲* [[1965
▲* [[1971 йыл]]
* 2001-2004 йылдарҙа — [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] «Рәсәй фермеры»-«Агрорусь» күргәҙм-йәрминкәһендә иң юғары награда
* 2001-2014 йылдарҙа — Мәскәүҙә «Алтын көҙ» Рәсәй агросәнәғәт күргәҙмәһендә юғары награда<ref>[http://pnx.pulscen.kz/articles/129146 Башкирский мёд - Статья Пожнефтехим в Астане]</ref>
▲* [[2002 йыл]]
== Иҫкәрмә ==
== Әҙәбиәт ==
* [[Ишемғолов Әмир Миңләхмәт улы|А. М. Ишемғолов]], [http://www.bash-med.ru/index.php/pchelovodstvo-bashkortostana/istoriya/24-istoriya-i-sovremennoe-sostoyanie-pchelovodstva-respubliki-bashkortostan «Башҡортостан республикаһы тарихы һәм хәҙерге торошо умартасылыҡ»]
* [http://www.nkj.ru/archive/articles/2169/?sphrase_id=21894
* «Выбор» гәзите, № 152-155 16.10.2015 була. Мәҡәлә «башҡорт балы — илдең беренсе булды».
== Һылтанмалар ==
▲* [http://www.nkj.ru/archive/articles/2169/?sphrase_id=21894 Люди и пчёлы. «Наука и жизнь» № 5 2005 г.]
* [http://www.bash-med.ru Умартасылыҡ һәм апитерапия буйынса ҒӘҘӘТТӘН БНИЦ]
[[Категория:Башҡорт аш-һыуы]]▼
[[Категория:Бал]]
▲[[Категория:Башҡорт аш-һыуы]]
| |||