Тон (тел ғилеме): өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Тон (лингвистика)" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
 
1 юл:
{{Ук}}
[[Тел ғилеме|Тел ғилемендә]]ндә '''тон '''  [[Һүҙ|һүҙҙәрһүҙ]]ҙәр/морфемалар эсендә мәғәнә айырыу өсөн тауыш бейеклеген файҙаланыу. Тонды интонациянан, йәғни сағыштырмаса ҙур телмәр киҫеге (һүҙбәйләнеш йә һөйләм) эсендә тон бейеклеге үҙгәрешенән, айырыу зарур. Мәғәнә айырыу функцияһына эйә булған төрлө тон берәмектәре тонема тип ([[фонема]] һүҙенә оҡшашлыҡта) йөрөтөлә ала.
 
Интонация, фонация һәм [[баҫым]] кеүек үк, тон да супрасегментлы, йәки просодик, билдәләргә ҡарай. Ғәҙәттә тон һуҙынҡыларға хас, ләкин тартынҡылары, йышыраҡ сонанталары, ошо ролдә сығыш яһаған телдәр ҙә бар.
[[Тел ғилеме|Тел ғилемендә]] тон — [[Һүҙ|һүҙҙәр]]/морфемалар эсендә мәғәнә айырыу өсөн тауыш бейеклеген файҙаланыу. Тонды интонациянан, йәғни сағыштырмаса ҙур телмәр киҫеге (һүҙбәйләнеш йә һөйләм) эсендә тон бейеклеге үҙгәрешенән, айырыу зарур. Мәғәнә айырыу функцияһына эйә булған төрлө тон берәмектәре тонема тип ([[фонема]] һүҙенә оҡшашлыҡта) йөрөтөлә ала.
 
Һәр [[ижек]] ниндәй ҙә булһа тон менән әйтелгән тел тонлы йә тональ тип атала. Музыкаль баҫымлы телдәр ҙә тонлы телдәрҙең бер төрө булып тора, уларҙа һүҙҙәге бер йә бер нисә ижек айырылып тора һәм төрлө айырыу типтары тон билдәләре менән ҡаршы ҡуйыла.
Интонация, фонация һәм [[баҫым]] кеүек үк, тон да супрасегментлы, йәки просодик, билдәләргә ҡарай. Ғәҙәттә тон һуҙынҡыларға хас, ләкин тартынҡылары, йышыраҡ сонанталары, ошо ролдә сығыш яһаған телдәр ҙә бар.
 
Тон ҡаршы ҡуйыуҙары фонациялы ҡаршы ҡуйыуҙар менән ҡатнашып килә ала ([[Көньяҡ-Көнсығыш Азия|Көньяҡ-Көнсығыш Азиялағы]]лағы телдәрҙең күпселеге шундай) .
Һәр [[ижек]] ниндәй ҙә булһа тон менән әйтелгән тел тонлы йә тональ тип атала. Музыкаль баҫымлы телдәр ҙә тонлы телдәрҙең бер төрө булып тора, уларҙа һүҙҙәге бер йә бер нисә ижек айырылып тора һәм төрлө айырыу типтары тон билдәләре менән ҡаршы ҡуйыла
 
Тон ҡаршы ҡуйыуҙары фонациялы ҡаршы ҡуйыуҙар менән ҡатнашып килә ала ([[Көньяҡ-Көнсығыш Азия|Көньяҡ-Көнсығыш Азиялағы]] телдәрҙең күпселеге шундай)
 
== Акустика һәм [[Артикуляция (фонетика)|артикуляция]] ==
[[Файл:Khatootkhrap.png|справа|мини|400x400пкс|Сонограмма [[Тай теле|тайской]] фразы {{Ipa|[kʰɔː tʰoːt kʰrap]}} 'Извините' с указанием частоты основного тона. Тоны: восходящий, нисходящий, высокий ровный. В высшей точке слога {{Ipa|[tʰoːt]}} ЧОТ составляет 173 Гц. Небольшое повышение в конце обусловлено концом фразы]]
Төп тон йышлығы тондың акустик корреляты булып тора. Был йышлыҡ тауыш ярыларының тирбәлеү йышлығы менән билдәләнә. Акустика йәһәтенән төп тон йышлығы — телмәр сигналының беренсе гармоникаһы. Һәр һөйләүсенең төп тонының база йышлығы уға ғына хас була һәм тамаҡ төҙөлөшө үҙенсәлектәренә бәйле. Ир-ат тауышы өсөн — уртаса 80—210 Гц, ҡатын-ҡыҙ тауышы өсөн 150—320 Гц тәшкил итә. Төп тон йышлығы тирбәлеүҙәр ҡабатланыуы периодын көйләй.
 
''Төп тон йышлығы'' тондың акустик корреляты булып тора. Был йышлыҡ тауыш ярыларының тирбәлеү йышлығы менән билдәләнә. Акустика йәһәтенән төп тон йышлығы  — телмәр сигналының беренсе гармоникаһы. Һәр һөйләүсенең төп тонының база йышлығы уға ғына хас була һәм тамаҡ төҙөлөшө үҙенсәлектәренә бәйле була. Ир-ат тауышы өсөн  — уртаса 80—210 Гц, ҡатын-ҡыҙ тауышы өсөн 150—320 Гц тәшкил итә. Төп тон йышлығы тирбәлеүҙәр ҡабатланыуы периодын көйләй.
Төп тон йышлығының күтәрелеүе тыңлаусы тарафынан тонды күтәреү тип ҡабул ителә.
 
Төп тон йышлығының күтәрелеүе тыңлаусы тарафынан тонды күтәреү тип ҡабул ителә.
 
<br />
Төп тон йышлығының үҙгәреүе телмәр артикуляцияға бәйле телмәр сигналы модуляцияларына йоғонто яһамай (мәҫәлән, һуҙынҡыларҙың форманталарына).
<br />
 
== Тон системалары ==
АҠШ лингвисы Кеннет Пайк телдәрҙе контурлы һәм регистрлы (тигеҙ) тонлыларға айыра. Регистрлы тондар, мәҫәлән, Африка телдәренең күпселегенә хас, башҡа төбәктәрҙә лә осрай. Ике тон кимәлле  — юғары һәм түбән тон кимәлле системалар киң таралған. Өс кимәлеләркимәллеләр ҙә осрай. Донъя телдәрендә теркәлгән иң күп һанлы кимәл кимәлле тон — 5 кимәлле; ул манде һәм мяо-яо телдәренә хас . Өс быуынлы регистр системаһына карен теле ([[Мьянма]]) инә: {{Ipa|[tə́]}} 'бер', {{Ipa|[tə̀]}} 'ҡырмыҫҡа', {{Ipa|[tə]}} 'ҡалаҡ'.
 
Регистрлы тондарға контурлылар ҡаршы ҡуйыла, йәғни уларҙа тон йышлығы һуҙынҡыны әйткән саҡта үҙгәрә. Ғәҙәттә уға миҫал итеп [[Ҡытайҡытай теле|ҡытай телен]] н алалар; ҡытай телендә юғары тигеҙ, күтәрелеүсе, түбәнәйеүсе-күтәрелеүсе һәм киҫкен түбәнәйеүсе (шулай уҡ «нейтраль») тондар бар. Бер тел эсендә бер нисә контурлы тон регистровлырегистрлы тондар менән ҡатнашып килә ала (шул уҡ ҡытай һәм тай телдәре). Бындай «ҡатнаш» системалар ярайһы уҡ йыш осрай, шуға ҡайһы бер ғалимдар регистрлы тондарҙы контурлы тондарҙың айырым бер осрағы итеп кенә ҡарай башланы. Мәҫәлән, автосегментлы фонология сиктәрендә түбәнәйеүсе тон бер тартынҡыла  — ике тональ элементтың, H һәм L-дең, ә тигеҙ юғары тон HH эҙмә-эҙлелегенең тормошҡа ашыуы тип ҡарала.
 
== Тондарҙың таралыуы ==
Ҡайһы бер баһаларға ярашлы, контрастив тондар донъя телдәренең яртыһы самаһында бар. Контурлы системалар ғәҙәттә ижекле (йәғни морфема сиктәре күп осраҡта ижек сиктәре менән тап килгән) телдәрҙә осрай, ә ижекһеҙ телдәргә нығыраҡ регистрлы тондар хас.
 
* Ҡайһы бер син-тибет телдәре, шул иҫәптән [[Ҡытайҡытай теле|ҡытай теленең]]нең бөтә диалекттары, әҙәби тибет теле һәм [[бирма теле]]. Син-тибет ғаиләһендәге күп телдәрҙә (мәҫәлән, невар теле) тондар юҡ. Прасин-тибет телендә лә тон булмағандыр .
* Австроазиат телдәре араһында вьет-мыонг тармағында (вьетнам телен дә индереп) тон системалары яҡшы үҫешкән. Мон-кхмер һәм мунда телдәрендә тондар юҡ.
* Тай-кадай телдәре һәм мяо-яо телдәре яҡшы үҫешкән тон системаларына эйә.
* Тон [[Афразияафразия телдәре|афразия телдәрендә]]ндә, атап әйткәндә, куши һәм омот, чад телдәрендә бар.
* Күпселек нигер-конго телдәрендә тондар бар ([[Суахили теле|суахили]], волофтан тыш, манде ғаиләһендә —гвинея— гвинея төньяҡ-көнбайыш диалекты ялонке).
* Контурлы тондар койсан телдәрендә күҙәтелә.
* Нил-сахара телдәрендәге тондар тасуирланған.
* Атабаска телдәренең күбеһе тонлы (мәҫәлән, навахо).
* Тондар отоманг телдәренең күбеһендә бар.
* Киова-тано ғаиләһендә тондар системаһы һүрәтләнгән.
* [[Амазонка]] [[Яңы Гвинея|бассейны, [[Яңы Гвинея]] телдәренең ҡайһы берҙәрендә тондар системаһы тасуирланған.
* Креол телдәренең ҡайһы берҙәре, мәҫәлән, сарамакка, шулай уҡ тон системалы.
* Енисей телдәрендә тондар булыуы бәхәсле.
* [[Урал телдәре|Урал телдәрендә]] ндә тондар табылған[https://ba.wikipedia.org/wiki/Special:ContentTranslation?page=%D0%A2%D0%BE%D0%BD+%28%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%29&from=ru&to=ba&targettitle=%D0%A2%D0%BE%D0%BD+%28%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D0%B2%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%B8%D0%BA%D0%B0%29# <nowiki>[9]</nowiki>].
 
== Шулай уҡ ҡарағаҙ ==
 
* Интонация
* Музыкаль баҫым
Юл 50 ⟶ 47:
 
== Әҙәбиәт ==
 
* Иванов, В. В. ''К синхронной и диахронической типологии просодических систем с ларингализованными или фарингализованными тонемами'' // Очерки по фонологии восточных языков — ред. Т. Я. Елизаренкова. М.: Наука, 1975, стр. 3-58
* Завьялова О. И. ''Диалекты китайского языка''. М.: Научная книга, 1996, с. 41-65 (глава «Фонология и морфонология китайского тона»).