Тон (тел ғилеме): өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) "Тон (лингвистика)" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
[[Тел ғилеме
Интонация, фонация һәм [[баҫым]] кеүек үк, тон да
▲[[Тел ғилеме|Тел ғилемендә]] тон — [[Һүҙ|һүҙҙәр]]/морфемалар эсендә мәғәнә айырыу өсөн тауыш бейеклеген файҙаланыу. Тонды интонациянан, йәғни сағыштырмаса ҙур телмәр киҫеге (һүҙбәйләнеш йә һөйләм) эсендә тон бейеклеге үҙгәрешенән, айырыу зарур. Мәғәнә айырыу функцияһына эйә булған төрлө тон берәмектәре тонема тип ([[фонема]] һүҙенә оҡшашлыҡта) йөрөтөлә ала.
Һәр
▲Интонация, фонация һәм [[баҫым]] кеүек үк, тон да супрасегментлы, йәки просодик, билдәләргә ҡарай. Ғәҙәттә тон һуҙынҡыларға хас, ләкин тартынҡылары, йышыраҡ сонанталары, ошо ролдә сығыш яһаған телдәр ҙә бар.
Тон ҡаршы ҡуйыуҙары
▲Һәр [[ижек]] ниндәй ҙә булһа тон менән әйтелгән тел тонлы йә тональ тип атала. Музыкаль баҫымлы телдәр ҙә тонлы телдәрҙең бер төрө булып тора, уларҙа һүҙҙәге бер йә бер нисә ижек айырылып тора һәм төрлө айырыу типтары тон билдәләре менән ҡаршы ҡуйыла
▲Тон ҡаршы ҡуйыуҙары фонациялы ҡаршы ҡуйыуҙар менән ҡатнашып килә ала ([[Көньяҡ-Көнсығыш Азия|Көньяҡ-Көнсығыш Азиялағы]] телдәрҙең күпселеге шундай)
== Акустика һәм [[Артикуляция (фонетика)|артикуляция]] ==
Төп тон йышлығы тондың акустик корреляты булып тора. Был йышлыҡ тауыш ярыларының тирбәлеү йышлығы менән билдәләнә. Акустика йәһәтенән төп тон йышлығы — телмәр сигналының беренсе гармоникаһы. Һәр һөйләүсенең төп тонының база йышлығы уға ғына хас була һәм тамаҡ төҙөлөшө үҙенсәлектәренә бәйле. Ир-ат тауышы өсөн — уртаса 80—210 Гц, ҡатын-ҡыҙ тауышы өсөн 150—320 Гц тәшкил итә. Төп тон йышлығы тирбәлеүҙәр ҡабатланыуы периодын көйләй.▼
▲''Төп тон йышлығы'' тондың акустик корреляты булып тора. Был йышлыҡ тауыш ярыларының тирбәлеү йышлығы менән билдәләнә. Акустика йәһәтенән төп тон йышлығы
Төп тон йышлығының күтәрелеүе тыңлаусы тарафынан тонды күтәреү тип ҡабул ителә. ▼
▲<br />
== Тон системалары ==
АҠШ лингвисы Кеннет Пайк телдәрҙе контурлы һәм
Регистрлы тондарға
== Тондарҙың таралыуы ==
Ҡайһы бер баһаларға ярашлы, контрастив тондар донъя телдәренең яртыһы самаһында бар. Контурлы системалар ғәҙәттә ижекле (йәғни морфема сиктәре күп осраҡта ижек сиктәре менән тап килгән)
* Ҡайһы бер син-тибет телдәре, шул иҫәптән
* Австроазиат телдәре араһында
* Тай-кадай телдәре һәм мяо-яо телдәре яҡшы үҫешкән тон системаларына эйә.
* Тон [[
* Күпселек нигер-конго телдәрендә тондар бар ([[Суахили теле|суахили]], волофтан тыш,
* Контурлы тондар
* Нил-сахара телдәрендәге тондар тасуирланған.
* Атабаска
* Тондар отоманг телдәренең күбеһендә бар.
* Киова-тано ғаиләһендә тондар системаһы һүрәтләнгән.
* [[Амазонка]]
* Креол
* Енисей телдәрендә тондар булыуы бәхәсле.
* [[Урал телдәре
== Шулай уҡ ҡарағаҙ ==
* Интонация
* Музыкаль баҫым
Юл 50 ⟶ 47:
== Әҙәбиәт ==
* Иванов, В. В. ''К синхронной и диахронической типологии просодических систем с ларингализованными или фарингализованными тонемами'' // Очерки по фонологии восточных языков — ред. Т. Я. Елизаренкова. М.: Наука, 1975, стр. 3-58
* Завьялова О. И. ''Диалекты китайского языка''. М.: Научная книга, 1996, с. 41-65 (глава «Фонология и морфонология китайского тона»).
|