Исаак Ньютон: өлгөләр араһындағы айырма

'''Исаа́к Нью́тон''' ({{lang-en|Sir Isaac Newton}}, 1752 йылға тиклем ғәмәлдә булған [[Юлиан календары]] буйынса [[1642]] йылдың [[25 декабрь|25 декабрендә]] тыуған, [[1727]] йылдың [[20 март]]ында вафат булған, йәки [[Григориан календары]] буйынса [[1643]] йылдың [[4 март]]ында тыуған, [[1727]] йылдың [[31 март]]ында вафат булған) — [[Бөйөк Британия|инглиз]] [[физика|физигы]], [[математика|математигы]] һәм [[астрономия|астрономы]], [[классик физика]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе; кешелек тарихында «механика фәненең атаһы» тигән маҡтаулы ҡушаматисем менән танылған бөйөк инглиз ғалимы. [[Тәбиғи фәлсәфәнең математик нигеҙе|«Тәбиғи фәлсәфәнең математик нигеҙе»]] тигән хеҙмәттә

[[гравитация]](бөтә донъяғаләм тартылышытартылыу законын) законы]]н һәм [[механиканың өс законы]]н асып, [[классик механика]]ға нигеҙ һала.

Уның [[физика]], [[математика]], [[астрономия]] өлкәләрендә яһаған асыштары, ҡаҙаныштары һанап бөтөргөһөҙ, һәм улар береһенән-береһе мөһимерәк. Ньютон — механика һәм астрономия фәндәренә теоретик нигеҙ һалыусы. Ул — ғаләмдәге есемдәрҙең үҙ-ара тарту көсө законын, математикала ([[Готфрид Лейбниц|Г. Лейбниц]] менән бер дәүерҙә) интеграл һәм дифференциал мөнәсәбәтендәге законсылыҡтарҙы асыусы ла, көҙгөлө телескопты уйлап табыусы ла, оптика буйынса күп кенә эксперименталь хеҙмәттәр авторы ла. И. Ньютон, фәндә беренсе булып, [[яҡтылыҡ]]тың матдәсел, корпускуляр сифатын һәм уның (яктылыктың) бүленеү (дисперсик) сифатын да аса. Ньютон матдәләрҙең сикһеҙ ваҡ ҡына өлөшсәләрҙән (атомдарҙан), һуңғыларының артыҡ бүленмәҫ киҫәксәләрҙән торғанлығы тураһында ла ҡараштарын белдерә. И. Ньютонды хаҡлы рәүештә бөйөк һәм мәшһүр ғалим итеп таныткан асыштары механика фәненә ҡарай, әлбиттә. Ул — хәрәкәттең [[механиканың өс законы|өс атаҡлы законын]] асҡан ғалим. Шуларҙың беренсеһе — инерция законы; икенсе законы эмпирик факттар нигеҙендә көстөң ҙурлығы, есемдең тиҙләнеше һәм уның инертлығы (масса менән һүрәтләнә) араһында бәйләнеш булыуын раҫлай ; өсөнсөһө — беренсе есемгә икенсеһе яғынан тәьҫир иткән һәр көс өсөн икенсе есемгә беренсеһе яғынан тәьҫир итеүсе ҙурлығы һәм тәьҫир итеү көсөнөң йүнәлеше менән тиң көс бар (закон действия и противодействия). Был һәм башҡа ошондай асыштарҙың әһәмиәте астрономия, физика, механика, математика һ. б. фәндәрнең киләсәк үҫеше өсөн генә түгел, бәлки, ғөмүмән донъяның барлыҡ законлылыҡтарын өйрәнеү өсөн дә тейешле нигеҙ, шулай ук этәргес көс булыуҙа тип һанарға кәрәк.