Велосипед: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Sherbn (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Sherbn (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
[[Файл:Brockhaus-Efron Velosipedy2.jpg|thumb|300px|Велосипедтар. Брокгауз һәм Ефрондың Энциклопедик һүҙлегенән һүрәт]]
'''Велосипе́д''' (иҫке {{lang-fr|vélocipède}}, {{lang-la|vēlōx}} «тиҙ» и {{lang-la2|pēs}} «аяҡ») — [[тәгәрмәс]]ле [[транспорт сараһы]], кешенең мускул көсө менән аяҡ педалдәре аша йә бик һирәк ҡул ҡуҙғатҡыстары аша хәрәкәткә килеүсе; аяҡтар ярҙамында хәрәкәткә килтерелә торған ике йәки өс тәгәрмәсле машина<ref>Русско-башкирский словарь технических терминов (А. Н. Кусеев, 2003)</ref>. Ике тәгәрмәсле велосипедтар киң таралған, әммә өс тәгәрмәсле велосипедтар ҙа була.
[[Рәсәй]]ҙең [[юл ҡағиҙәләре]]ндә велосипед «инвалид коляскаларынан башҡа транспорт сараһы, ике һәм унан күберәк тәгәрмәсле, унда ултырған кешенең мускул көсө менән хәрәкәткә килеүсе» атала.{{-1|<ref>{{cite web
16 юл:
Хәҙергегә оҡшаған беренсе велосипедты ''Rover'' — «Скиталец» тип йөрөткәндәр. Уны [[1884]] йылда инглиз уйлап табыусыһы [[Джон Кемп Старли]] уйлап тапҡан һәм [[1885]] йылда сығара башлаған. «[[Пенни-фартинг]]» велосипедтарынан Ровер велосипедтары айырмалы рәүештә артҡы тәгәрмәскә цеп тапшырғысы булған, ике тәгәрмәсе лә бер ҙурлыҡта булған һәм йөрөтөүсе ике тәгәрмәс араһында ултырған.
Тәүге йыйып алынғыс велосипед [[1878]] йылда эшләнә, беренсе [[алюмин]] — [[1890]] йылда, ә [[лигерад]] ҡайһы берҙә ''рикамбент'' тип йөрөткәндәр, ятҡан килеш йөрөүсе велосипедтар [[1895]] йылда эшләнә башлай, ә [[1914]] йылда «[[Пежо]]» фирмаһы уларҙы күпләп
Велосипедтар XIX быуаттың икенсе яртыһында үҫешен дауам итә. [[1974]] йылда күпләп [[титан]]дан велосипедтар етештереү башлана, ә [[1975]] йылда
== Ҡулланышы ==
[[Файл:African boy transporting fodder by bicycle edit.jpg|thumb|right|Танзанийский мальчик на велосипеде перевозит [[фураж]]]]
Велосипед өс төрлө өлкәлә ҡулланыла:
# '''Транспорт''' — велосипед кеше һәм йөк ташыу сараһы булараҡ ҡулланыла.
# '''Спорт''' — төрөлө спорт төрҙәре велосипед төҙөлөшөнә айырым талаптар ҡуя.
# '''Ял итеү''' — [[велотуризм]], ял итеү урындарында йөрөү. Балалар, үҫмерҙәр, цирк велосипедтары һәм башҡалар.
Төрлө илдәрҙә почта хеҙмәте велосипедтарҙы XIX быуат аҙағынан алып ҡуллана. Мәҫәлән, Бөйөк Британияның почтаһы ({{lang-en|Royal Mail}}) велосипедты [[1880]] йылдарҙан алып ҡуллана. Велосипедист- почтальондар һаны [[Бөйөк Британия]]ла −37 000, 27 500 [[Германия]]ла- 27 500 , [[Венгрия]]ла — 10 500 .
Күп кенә илдәрҙә полиция урамдарҙа патруль хеҙмәтен үтәгәндә, айырыуса ауыл ерендә, велосипедтар ҡуллана. Велопатрулдәр, велосипедлы почта кеүек үк XIX быуат аҙағында барлыҡҡа килә. [[1896 ]] йылда Кент графлығы полицияһы 20 велосипед һатып ала, ә [[1904]] йылда полиция велопатрулдәре һаны 129-ға етә. Велопатруль автомобиль тығындарында тормай, йәйәүле ял итеүсе кешеләр, хоҡуҡ боҙоусы янына йәшерен генә бара ала. Былар әлбиттә велосипед биргән өҫтөнлөк.
[[Файл:NHS bicycle.jpg|thumb|left|150px| Лондонда «ашығыс ярҙам» велосипеды.]]
Бөйөк Британияла велосипедта гәзит ташыу таралған. Был эшкә автомобиль йөрөтөүсе таныҡлығы булмаған үҫмерҙәрҙе алырға мөмкинлек бирә. Ҡайһы бер илдәрҙә велосипед менән аҙыҡ та ташыйҙар.
Велосипедтарҙы ҡайһы бер ҡалаларҙа, мәҫәлән, Лондон, Талиннда, ашығыс ярҙам хеҙмәтендә ҡулланалар. Медиктар пациенттар янына, ҡала тығындарына эләкмәй, тиҙерәк барып етергә мөмкинлек бирә.<ref>[http://www.1tv.ru/news/world/15346 На улицах Таллина появились врачи «скорой помощи» на велосипедах]</ref><ref name="Medic">[http://www.sportmedicine.ru/bike-medics.php Скорая медицинская помощь на велосипедах]</ref>.
Хатта автомобиль сәнәғәте лә велосипед ҡуллана. «[[Мерседес-Бенц]]» ({{lang-de|Mercedes-Benz}}, Зиндельфинген ({{lang-de|Sindelfingen}}, Германия) заводы биләмәһендә эшселәр велосипедта йөрөй. Һәр бүлектең велосипеды айырым төҫтә<ref>[http://www.vipbike.ru/articles/vel3/17.htm Социальная роль велосипедов] {{Wayback|url=http://www.vipbike.ru/articles/vel3/17.htm |date=20090722235938 }} {{недоступная ссылка|число=22|месяц=05|год=2013|url=http://www.vipbike.ru/articles/vel3/17.htm|id=20080719}}</ref>.
<div style="float:right">
{|
|-
|[[Файл:Боевые самокатчики.jpg|190px|thumb|right|[[Самокатчики]] Русской армии, за спиной у одного сложен велосипед.]]
|[[Файл:FinnishTroopsInLaplandWar 1944 crossing river.jpg|220px|thumb|left|Финские войска переправляются через реку. 1944]]
|}
</div>
[[Файл:F ww2 sov16.jpg|thumb|left|Велосипедные военные [[собаковод]]ы. [[Парад]] [[1 мая]] [[1938]]]]
Велосипедтар хәрби хеҙмәттә лә ҡулланылған. 1899—1902 йылдарҙағы Көньяҡ Африкала булған инглиздәр менән бурҙар (голландтар вариҫтары) һуғышы осоронда ике яҡ та велосипедты разведка һәм мәғлүмәт тапшырыу өсөн ҡулланған. Айырым частар тимер юлдарҙы велодрезинала тикшереп йөрөгән. [[Беренсе донъя һуғышы]] ваҡытында ике яҡ та велосипедты разведкала, мәғлүмәт тапшырыу, яралыларҙы ташыу ([[Самокатчики]]) өсөн ҡулланған. [[1937 ]] йылда Япония [[Ҡытай]] ға һәм [[1941]] йылда [[Сингапур]]ға [[Малайзия]] аша бәреп ингәндә велосипедтар ҡуллана. Фашист Германияһы армияһында (вермахт) бөтә пехота дивизияларында ла разведка батальондары составына ингән самокат роталары була. Велосипедта меңләгән һалдатты йәшерен һәм бик тиҙ, дошманды аптыратып, бер урындан икенсеһенә күсерергә мөмкин. Бынан тыш уларға йөк машиналары ла, яғыулыҡ та кәрәкмәй. Советтар Союзының союзниктары үҙ операциялары ваҡытында парашютистарҙы йыйыла торған велосипедтары менән бергә кәрәкле райондарға йүнәлтә торған була. [[Партизан]]дар Америка менән Вьетнам араһындағы һуғыш ваҡытында ла йөк ташыу өсөн ҡулланыла. [[Швеция]]ла велосипедистар ғәскәре [[2001]] йылға тиклем, [[Швейцария]] ла— [[2003]] йылға тиклем йәшәп килә. Велосипедтарҙы Америка махсус тәғәйенләнеш частары 2001 йылдан алып Афғанстанда ҡулланған тигән мәғлүмәттәр осрай.
[[Цирк]]та ике тәгәрмәсле велосипедта [[айыу]]ҙар һәм [[маймылдар]], өс тәгәрмәслелә— [[фил]]дәр йөрөй. Велосипед менән төрлө акробатик номерҙар тамашасыларға бик оҡшай<ref>[http://terraincognito.ru/content/view/148/146 Велосипед в цирке // Цирк, все о цирке] {{Wayback|url=http://terraincognito.ru/content/view/148/146 |date=20070929004255 }}</ref>.
▲Велосипедтар XIX быуаттың икенсе яртыһында үҫешен дауам итә. [[1974]] йылда күпләп [[титан]]дан велосипедтар етештереү башлана, ә [[1975]] йылда — [[углепластик]]тан велосипедтар етештереү башлана . [[1983]] йылда [[велокомпьютер]] уйлап табыла. [[1990]] йылдың башында индекслы тиҙлек күсереү системаһы киң тарала.
== Социаль урыны (әһәмиәте) ==
| |||