Фонология: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) "Фонология" битен тәржемә итеп төҙөлгән |
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
'''Фонология''' (
Күпселек белгестәр фонологияны (телмәр өндәренең функциональ яғы тураһындағы ғилем) фонетиканың (телмәр өндәре тураһындағы фән) бер бүлеге (өлөшө) итеп ҡарай; ҡайһы берҙәре (улар араһында, атап әйткәндә, Н. С. Соймонов һәм С. К. Шаумян кеүек күренекле фонологтар бар) был ике дисциплинаны лингвистиканың бер-береһе менән бөтөнләй киҫешлмәй торған
▲'''Фонология''' (грек. <span lang="el"><span style="font-family: palatino linotype, new athena unicode, athena, gentium, code2000, serif; font-size: 105%;">φωνή</span></span> «тауыш» + {{Lang-el2|[[логос|λόγος]]}} «ғилем») — телдең өндәр структураһын һәм тел системаһында өндәрҙең нисек эшләүен өйрәнеүсе [[Тел белеме|лингвистика]] бүлеге. Фонологияның төп берәмеге — [[фонема]], тикшеренеүҙәренең төп объекты — фонемаларҙың ҡапма-ҡаршылығы (''оппозицияһы''), бөтәһе бергә улар телдең фонологик системаһын барлыҡҡа килтерә<ref>БСЭ</ref>.
Фонологияның фонетиканан айырмаһы шунда: [[
▲Күпселек белгестәр фонологияны (телмәр өндәренең функциональ яғы тураһындағы ғилем) фонетиканың (телмәр өндәре тураһындағы фән) бер бүлеге (өлөшө) итеп ҡарай; ҡайһы берҙәре (улар араһында, атап әйткәндә, Н. С. Соймонов һәм С. К. Шаумян кеүек күренекле фонологтар бар) был ике дисциплинаны лингвистиканың бер-береһе менән бөтөнләй киҫешлмәй торған бүлектәр тип ҡарай.
Хәҙерге фонологияны барлыҡҡа килтереүселәр иҫәбенә Иван (Ян).Александрович Бодуэн де Куртенэ инә, поляк сығышлы был ғалим Рәсәйҙә лә эшләгән. Фонология үҫешенә шулай уҡ
▲Фонологияның фонетиканан айырмаһы шунда: [[Фонетика|фонетиканың]] предметы телмәр өндәренең функциональ аспектына ғына ҡайтып ҡавлмай, ә уның субстанциаль аспекттарын да, йәғни физик һәм биологик (физиологик) аспекттарын да (артикуляция, өндәрҙең акустик үҙенсәлектәре, тыңлаусы тарафынан ҡабул ителеше) солғай.
▲Хәҙерге фонологияны барлыҡҡа килтереүселәр иҫәбенә Иван (Ян).Александрович Бодуэн де Куртенэ инә, поляк сығышлы был ғалим Рәсәйҙә лә эшләгән. Фонология үҫешенә шулай уҡ Николай Сергеевич Трубецкой, Роман Осипович Якобсон, Лев Владимирович Щерба, [[Ноам Хомский|Аврам Ноам Хомский]], Моррис Халле ҙур өлөш индергән.
== Фонологияның иң мөһим төшөнсәләре ==
14 юл:
Фонологияның төп төшөнсәһе — ''[[фонема]]'', иң бәләкәй тел берәмеге, мәғәнә айырыу функцияһына эйә. Телмәрҙә фонеманың сағылышы — фон, әйтелгән телмәрҙең бер киҫеге, ул билдәле бер акустик үҙенсәлектәргә эйә. Фондарҙың һаны сикһеҙ күп, әммә һәр телдә улар һәр фонологик йыйылманың нисек төҙөлгәнлегенә бәйле рәүештә төрлө фонемаларға бүленгәндәр. Бер фонемаға ҡараған фондар [[аллофон]] тип атала.
Фонологияла шулай уҡ
=== Айырыу билдәләре ===
Теләһә ҡайһы ҡаршы ҡуйыуҙың һәр ағзаһы икенсеһенән төрлө фонологик билдәләр менән айырыла. Мәҫәлән, ''дом'' һүҙенең башланғыс өнө ''том'' һүҙенең башланғыс өнөнән тауыш ҡатнашлығында әйтелеүе менән
Телдә төрлө фонемаларҙың фондарын бер-береһенә ҡаршы ҡуйған билдәләр ''айырыу'', йәки ''дифференциаль билдәләр'' тип атала . Айырыу билдәләре йыйылмаһы һәр телдең фонологик системаһының нисек төҙөлгәнлегенә бәйле. Мәҫәлән, [[Инглиз теле|инглиз]] йәки [[Тай теле|тай]] телдәрендә тартынҡыларҙың һулышлы әйтелеш билдәһе айырыу билдәһе булып тора: {{lang-en|pin}} һәм {{Lang|en|bin}} һүҙҙәренең беренсе өндәре нәҡ һулышлы
Айырыу билдәләре системаһы бинар нигеҙҙә, йәғни ағзаларҙы артикуляция булыу-булмауға таянып (мәҫәлән, яңғырау тартынҡылар өсөн [+тауыш] — һаңғырау тартынҡылар өсөн [-тауыш]) йә приватив нигеҙҙә, йәғни артикуляцион тасуирламаның булыуы ғына билдә булып тора, ә уның юҡлығы системала теркәлмәй (мәҫәлән, яңғырау тартынҡылар өсөн [тауыш]
=== Оппозицияларҙың типтары ===
Н.
* Приватив оппозициялар — ҡатнашыусыларҙың береһе күрһәтелгән билдәгә эйә булыуы, икенсеһе эйә
* Эквиполент оппозициялар — был оппозицияларҙа дистинктив билдәнең ике һыҙаты ла логик яҡтан бер тиң, ләкин береһе лә икенсеһен ябай ғына
* Градуаль оппозициялар — ағзалары ниндәй ҙә булһа билдәнең сағылыу дәрәжәһе буйынса айырылған оппозициялар. Мәҫәлән, һуҙынҡыларҙың күтәрелеш буйынса ҡаршы ҡуйылыуы йә ҡыҫҡа, ярымоҙон һәм оҙон һуҙынҡыларҙың оппозицияһы.
Фонологияның күп йүнәлештәрендә приватив оппозицияны ғына ҡулланырға тырышыу бар, ә ҡалған ике тип бер нисә бинар приватив ҡапма-ҡаршы ҡуйыу һөҙөмтәһендә генә барлыҡҡа килә тип ҡарала. Тамғаланыу төшөнсәһе
Бынан тыш, Трубецкой башҡа критерийҙар буйынса ла фонологик оппозицияларҙы классификациялай, мәҫәлән, бер үлсәмлеләр һәм күп үлсәмлеләр (ҡаршы ҡуйыуҙа ҡатнашҡан билдәләр һаны буйынса).
=== Нейтралләштереү ===
Фонологияның тағы бер мөһим төшөнсәһе — оппозицияларҙы ''нейтралләштереү'', йәғни ғәҙәттә ҡаршы ҡуйыуҙа ҡатнаша торған элементтарҙы айырып күрһәтмәү. Нейтралләштереү өсөн хас миҫал: рус һәм немец телдәрендә яңғырау тартынҡыларҙың һаңғыраулашыуы. Ҡаршы ҡуйыу иғтибарҙан төшөрөлгән позиция нейтралләштереү позицияһы, йәки көсһөҙ позиция тип атала. Һәр ҡаршы ҡуйыу өсөн үҙ нейтралләштереү позицияһы булырға мөмкин: мәҫәлән, рус телендә шаулы һаңғырауҙар һәм яңғырауҙар оппозицияһы өсөн һуҙынҡы алдында тороу — көслө позиция, шаулы тартынҡы ([v]-нан башҡа) алдындағы позиция көсһөҙ була, ә ҡаты һәм йомшаҡ тартынҡыларҙы ҡаршы ҡуйыу өсөн шаулы тартынҡы алды позицияһы ғына көсһөҙ позиция була (һүҙ аҙағында ҡаты ла
Көсһөҙ позицияла торған фонологик берәмек Трубецкойҙың классик фонологияһында (Прага лингвистика түңәрәге) ''архифонема'' тип атала, әммә башҡа линвистик мәктәптәрҙә нейтралләштереү механизмын башҡаса аңлау тәҡдим ителә.
=== Сегменттар һәм башҡа фонологик берәмектәр ===
Тәү сиратта фонология, айырыуса классик фонология, фонемалар системаһы менән, йәғни сегменттарҙың функция башҡарыуы менән шөғөлләнә, әммә башҡа күренештәр ҙә уның өйрәнеү өлкәһенә инә. Мәҫәлән, тон, метрик структура, интонация кеүек просодик сараларҙы өйрәнеү
Фонологияла аллоэмик номенклатура таралыу тапҡан: хеҙмәттәрҙә йыш ҡына тонема (һәм аллотон), йәғни мәғәнә айырыусы минималь
== Фонологик типология ==
Фонология бурыстарына, айырым тел күренештәрен тасуирлауҙан тыш, төрлө һуҙынҡы һәм тартынҡы фонемалар системаларын һүрәтләү ҙә инә. Был системаларҙың структураһы
Вокалик системалар типологияһында бик һирәк осраусы һыҙыҡлы (абхаз теле, аранда), тура дүртмөйөшлө һәм өсмөйөшлө системаларға бүлеү ҡабул ителгән. Өсмөйөшлө системаларҙа (улар, мәҫәлән, күпселек европа телдәренә һәм банту телдәренә хас) күтәрелеш буйынса оппозиция бик мөһим һанала, һуҙынҡы фонемалар вокалик өсмөйөштөң «ситке нөктәләренә» тупланған (үҙәк рәт һуҙынҡылары һирәк). Тура дүртмөйөшлө системаларҙа (йыш ҡына һуҙынҡылар гармонияһы менән бәйле) рәт оппозицияһы ла, күтәрелеш оппозицияһы ла мөһим, был телдәргә рәт менән бәйле сиратлашыуҙар хас (мәҫәлән, [[
== Универсаль фонологик классификациялар ==
Трубецкой хеҙмәтендә төрлө вокалик һәм консонант системаларҙа осраусан дистинктив билдәләрҙе
== Фонология үҫеше ==
Юл 57 ⟶ 56:
=== Бодуэн де Куртенэ ===
=== «
Н.
Прага лингвистика түңәрәге ағзаларының күбеһе, айырыуса Трубецкойҙың уҡыусыһы Р.
=== Трубецкойҙан һуңғы структуралистик фонология ===
Н. С. Трубецкой хеҙмәттәрендә үҫтерелгән фонология теорияһы лингвистиканың ғына түгел, дөйөм алғанда тотош гуманитар
==== Америка структурализмы ====
Трубецкой ҡулланған критерийҙар ул саҡта
Америка структуралистик фонологияһында репрезентацияның ике кимәле тураһындағы төшөнсә эшләнә. Был ике кимәл немец һәм рус телдәре тибындағы телдәрҙә һүҙ аҙағындағы яңғырау тартынҡыларҙың һаңғырауланыу фактын анализлау өсөн индерелә. Трубецкойса, мәҫәлән, {{Ipa|[rat]}} өндәр эҙмә-эҙлелеге фонологик терминдарҙа /raT/ булараҡ, һүҙ ахыры позицияһында (нейтралләшеү яһалған урында) архифонема (тулы булмаған билдә спецификациялары йыйылмаһы берәмеге) менән анализлана. Шул уҡ ваҡытта /raT/ фонологик репрезентацияһы ике лексик берәмек — орфографик ''Rad'' 'тәгәрмәс' һәм ''Rat'' 'кәңәш' менән үҙ-ара
==== Европа структурализмы мәктәптәре ====
Юл 75 ⟶ 74:
Телдәрҙең фонологик төҙөлөшөнөң үҙенсәлекле концепцияһын шулай уҡ британ ғалимы Дж. Р. Фёрс һәм уның Лондон структурализм мәктәбе тәҡдим итә. Фёрс моделендә просодия төшөнсәһе ҙур ғына урын алып тора, ул мәғәнәлелек барлыҡҡа килтереүсе һәм берҙән ашыу сегмент (фон) солғаусы берәмек тип ҡарала; бының аша классик фонема анализының әһәмиәте кәметелә, шул уҡ ваҡытта, мәҫәлән, ассимиляция кеүек күренештәргә ябай анализ яһала.
Структурализм фекерҙәре [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР-ҙа]], атап әйткәндә, Мәскәү (Р.
=== Универсаль классификациялар һәм тыуҙырыусы фонология ===
Инструменталь [[
Тыуҙырыусы фонология үҫешен Моррис Халленың «Звуковой строй русского языка» тигән хеҙмәтенә бәйләү ҡабул ителгән. Халле билдәләүенсә, фонетик күҙлектән оҡшаш булып күренгән күп феномендар традицион фонологик моделдәр сиктәрендә бөтөнләй башҡаса тасуирлана. Миҫалға ул яңғыраулыҡ буйынса ассимиляцияны килтерә (рус телендәге сандхи): традицион тасуирламала {{Ipa|[mo'''g''' bɨ]}} синтагмаһындағы яңғыраулашыу (орфографик яҙылышта ''мок бы'') ике фонеманың сиратлашыуы тип тасуирлана ала сөнки рус телендә {{Ipa|/k/}} һәм {{Ipa|/g/}} төрлө фонемалар булып тора, сағыштырыу өсөн: ''кора'' һәм ''гора''). Шул уҡ ваҡытта {{Ipa|[ʒe'''dʒ''' bɨ]}} (''жечь бы'') синтагмаһында тулыһынса оҡшаш яңғыраулашыу башҡа терминдар менән тасуирлана (аллофоник вариантланыу). Халле раҫлауынса, өндәрҙең универсаль классификацияһында тасуирлау (уға ярашлы, яңғыраулыҡ билдәһе {{Ipa|/g/}} өсөн дә, {{Ipa|/dʒ/}}) өсөн дә айырыу билдәһе булып тора) тел системаһының ғәмәлдәге эш итеүенә тулыраҡ тап килә.
Генератив фонологияның раҫланыуына Н.Хомсий менән М.Халленың «
[+тауыш ] --> [-тауыш] / ____ # (тамға # һүҙҙең сиген күрһәтә)
Күпселек осраҡта ҡағиҙәләрҙе ҡулланыу тәртибе фонологик үҙгәрештәрҙе тасуирлау өсөн кәрәкле шарт булып тора. Ҡайһы бер ҡағиҙәләр морфологик деривацияның төрлө этабында бер нисә тапҡыр (цикллап) ҡулланыла ала. Мәҫәлән, рус телендә үтә ҡыҫҡа өндәрҙе (ь, ъ) төшөрөп ҡалдырыу нигеҙгә ошо сегменттары булған морфемаларҙы өҫтәгәндә һәр саҡ ҡулланыла. Деривация барышында цикллылыҡ тураһында SPE положениеһы артабан лексик фонология теорияһында үҫтерелә (П. Кипарский, Г. Е. Буи, Е. Рубах).
Автосегментлы фонология (Дж. Голдсмит) һәм уның нигеҙендә үҫкән ижек теориялары (Дж. Клементс һәм С. Кейзер) һәм билдәләр геометрияһы (Дж. Клементс) генератив фонология үҫешенең икенсе бер йүнәлеше булып тора. Был теория сиктәрендә ижек һәм уның өлөштәре, сегменттары, шулай уҡ тондары һәм дифференциаль билдәләре фонологик системаның айырым үҙ аллы элементтары булараҡ ҡарала. Билдәләр сегментҡа буйһонған иерархик структураны хасил итә, әммә улар сегментҡа бәйһеҙ рәүештә үҙгәрә ала. Мәҫәлән, ассимиляция барышы билдәнең сегмент тамырынан айырылыуы һәм күрше сегмент менән ассоциацияланыуы булараҡ һүрәтләнә. Билдәләр геометрияһы теорияһында төрлө йүнәлештәр бар, уларҙа сегмент яһалыу урынын һүрәтләгән дифференциаль билдәләр йыйылмаһы төрлөсә билдәләнә. Билдә йә төп әүҙем артикуляторға (ирен, телдең осо, телдең өҫтө һ. б.), йә һүлпән артикуляторға (альвеола, аңҡау һ. б.) тап килергә мөмкин. Билдәләр геометрияһы хәҙерге АҠШ фонологик мәктәптәре өсөн төп репрезентатив теория булып тора.
Ҡулайлылыҡ теорияһы хәҙерге заманда төп фонологик теория һанала (А. Принс һәм П. Смоленский). Был теория сиктәрендә тыуҙырыу ҡағиҙәләрен эҙмә-эҙле ҡулланыу концепцияһы ниндәйҙер бер сикләүҙәр төркөмөнә ярашлы ҡулай форма һайлау концепцияһына алмаштырыла. Ҡулайлылыҡ теорияһы тел
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==▼
* [[Фонема]]▼
* Морфонология▼
* Фонемаларҙың сиратлашыуы▼
== Хәҙерге фонологик теориялар ==
Юл 114 ⟶ 110:
XX быуат башында Ҡушма Штаттарҙа дескриптив фонология мәктәбе үҫешә. Ул Америка индейҙарының телдәрен тасуирлау менән шөғөлләнә. Уларҙың концепцияһы Ленинград фонология мәктәбенекенә яҡын тора. Атап әйткәндә, Америка дескриптивистары телмәр ағышын телмәрҙе ҡабул итеү фонмаларына бүлеү процедураһын аныҡ формалаштыра. Һуғыштан һуңғы йылдарҙа компьютер техникаһы уңыштары йоғонтоһонда Америка лингвистары телмәр һәләтен техник моделләштереү мәсьәләһен тәләп күтәрә. Был эштәрҙе Америка лингвисы [[Ноам Хомский]] башлай. Уның хеҙмәттәрендә генеративн лингвистика тигән йүнәлешкә нигеҙ һалына. Теорияның фонологик өлөшө Рәсәй сығышлы Роман Осипович Якобсон тарафынан эшләнә. Ул Икенсе донъя һуғышы башланыу сәбәпле Праганан Америкаға эмиграциялай. Прагала ул Прага мәктәбенең күренекле ағзаһы була. Телмәр генерацияһын (етештерелеүен) тасуирлап, генератив фонология Мәскәү фонология мәктәбе концепцияһына яҡын килә. Генеративсылар терминологияһына ярашлы, телмәрҙе етештереү фонемаларын — төпкөлдәге фонемалар, ә телмәрҙе ҡабул итеү фонемаларын өҫтәге фонемалар тип әйтергә була.
▲== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== Иҫкәрмәләр ==▼
▲* [[Фонема]]
▲* Морфонология
▲* Фонемаларҙың сиратлашыуы
{{Навигация
| Тема = Фонология
|