|
'''Кешеләр''' (латинса таксономия буйынса Homo sapiens, йәғни «хикмәт эйәһе/аҡыллы кеше» булараҡ билдәле) — Приматтар тәртибенән Гоминидтар ғаиләһенән Кешеләр ырыуынан бөгөнгө көндә йәшәүсе берҙән-бер биологик төрө. Анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләр [[Африка]]ла яҡынса 200 000 йыл элек барлыҡҡа килә, хәҙерге ҡиәфәтенә тулыһынса 50 000 йыл элек ирешә.
Кешеләр үҙ мөхитен аңларға һәм уның торошона тәьҫир итергә теләктәре менән, [[фән]], [[фәлсәфә]], [[мифология]], һәм [[дин]] юлыкүҙлегенән менәнсығып, феномендарҙы аңлатырға һәм үҙгәртергә тырышыуҙары менән айырыла. Был тәбиғи ҡыҙыҡһыныусанлыҡ киләсәк быуындарға мәҙәниәт юлы менән тапшырыла алған комплекслы ҡоралдар һәм һәләттәрҙе үҫтереүгә килтергән; кешеләр ашамлыҡтарҙы бешереү өсөн ялҡындарҙыут ойоштороусыяҡҡан, шулай уҡ кейемдәр кейеүсекейгән, һәм күп төрлө башҡа технологиялар һәм сәнғәттәр булдырыусыбулдырған һәм ҡулланыусыҡулланған берҙән- бер билдәле йәшәүсеәле йәшәп килгән төр.
Кешеләрҙе өйрәнеүсе фәнни белем өлкәһе антропология тип атала.
== Эволюция ==
Кешеләр эволюцияһы өлкәһендәге фәнни эҙләнеүҙәр күбеһенсә Кешеләр ырыуының үҙгәрештәре менән бәйле, ләкин австралопитек кеүек башҡа гоминид һәм гомининттарҙы ла ҡаплайкүҙ уңынан ысҡындырмай. Һуңғы генетик эҙләнеүҙәр һөҙөмтәләре хәҙерге кешеләрҙең «иң аҙынанкәм тигәндә ике төркөм» иң боронғо кешеләрекешеләр (Неандерталец һәм Аю-Таш мәғәрәһе кешеһе) менән енси яҡынлыҡҡа кереүенә ишара итә.
Иң боронғо билдәле анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләрҙең ҡалдыҡтары Африкала табылған, уларҙыңғалимдар датировкаһыулар 195 000 йыл элек йәшәүҙәренйәшәгән күрһәтәтип иҫәпләй. Молекуляр биология эҙләнеүҙәре «хәҙерге кешеләр» төркөмөнә ингән барлыҡ субтөрҙәрҙең берҙәм йыраҡ бабаларҙан сығыу ваҡыты 200 000 йыл элек булыуын күрһәтә.
Приматтарҙың эволюция тарихыныңтарихы 65 миллион йылдыйыл ҡаплауыбарғаны билдәле. Приматтар барлыҡ йәшәргәәле дауам итеүсейәшәүсе имеҙеүселәр синыфы плаценталылар инфрасиныфының иң боронғо төркөмдәренең береһе тип һанала. Иң боронғо билдәле примат имеҙеүсе төрө (Плезиадапис тәртибе) тамырҙары [[Төньяҡ Америка]]ға китә — Палеоцен һәм Эоцен дәүерендәге тропик [[Евразия]] һәм Африка киңлектәрендә таралған инебулған. Молекуляр мәғлүмәт кешеләр һәм башка ҙур маймылдарҙың һуңғы берҙәм йыраҡ бабалары 4-8 миллион йыл элек йәшәүенә ишаралай. Кешеләр ырыуының иң яҡын йәшәүсе туғандары — [[гориллалар]] һәм [[шимпанзе]], сөнки улар иң яҡын уртаҡ йыраҡ бабаларына эйә.
Кешеләрҙең [[ДНК]] структураһы бөгөнгө ике төр шимпанзе менән иң оҡшаш: ябай шимпанзе һәм бонобо. Тулы геном тикшеренеүҙәре «6,5 [миллион] йыл дауамындағы айырым эволюция нәтижәһендә, кешеләр менән шимпанзе араһындағы айырма ике бәйле булмаған кеше араһындагы айырманан 10 тапҡыр ҙурыраҡ һәм тысҡансысҡан менән ҡомаҡ араһындағы айырманан ун тапҡыр кесерәкәҙерәк» тигән һығымтаға килергәэшләргә рөхсәтмөмкинлек иттебирә. Ҡалып: Attribution needed Төрлө ғалимдарҙың юрауҙары буйынса,ғалимдар кеше һәм шимпанзеның функциональ ДНК-лары 95-99 % оҡшаш тигән фекерҙә.
Кеше һымаҡ маймылдар ҙа уртаҡ йыраҡ бабаның тоҡомдары.
== Палеолит ==
Һүрәттәр юғары [[палеолит]] осоронда барлыҡҡа килә: кеше тәненен иң боронғо һүрәтләүе булған «Вестоницы Венераһы» һыны яҡынса бөгөнгә ҡәҙәр 29 000 — 25 000 йыл элек яһалған тип уйланылауйлайҙар.
Юғары палеолит осоро башланыуына ҡәҙәр (бөгөнгө көнгә ҡәҙәрбынан 50 000 йыл элек), анатомик төҙөлөшө буйынса хәҙерге кешеләр тулытулыһынса замансабөгөнгө тотошонарәүешкә ирешәетә, — тел, [[музыка]] һәм башҡа мәҙәни универсалиялар барлыҡҡа килә.
Хәҙерге кешеләрҙең Африканан сығышы яҡынса бөгөнгә ҡәҙәр 70 000 йыл урын алған тип фаразлана. Һөҙөмтәлә хәҙерге кешеләр [[Ер]] шары буйынса таралып, иртәрәк гоминидтарҙы алмаштыра: Евразия һәм Океанлыҡта бөгөнгә ҡәҙәр 40 000 йыл элек, Америкаларҙа иң һуңғыһы бөгөнгә ҡәҙәр 14 500 йыл элек урнашалар. ▼
Юта университетында эшләүсе генетика ғалимдары Линн Йордэ (Lynn Jorde) һәм Генри Харпендинг (Henry Harpending) кеше ДНК-да айырмалар башҡа йәнлек төрҙәренә ҡарағанда юҡ дәрәжәлә түбән булыу гипотезаны тәҡдим итә.[19] Улар шулай уҡ Һуңғы плеистоцен соронда кешеләрҙең үрсеү парҙары түбән һанына төшөүе гипотезаһын тәҡдим итә — был һан 10 000-дән 1 000-гә тиклем булыуы ихтимал. Был гипотетик ҡараш өсөн төрлө мөмкин сәбәптәр бирелгән ине — уларҙың береһе Тоба һәләкәте. ▼▲Хәҙерге кешеләрҙең Африканан сығышы яҡынса бөгөнгә ҡәҙәр 70 000 йыл урын алған тип фаразлана. Һөҙөмтәлә хәҙерге кешеләр [[Ер]] шары буйынса таралып, иртәрәк йәшәгән гоминидтарҙы алмаштыра: Евразия һәм ОкеанлыҡтаОкеанияла бөгөнгә ҡәҙәрбынан 40 000 йыл элек, Америкаларҙаике Америкала иң һуңғыһы бөгөнгә ҡәҙәрбынан 14 500 йыл элек урнашаларурынлашалар.
Ауыл хужалығының барлыҡҡа килеүе һәм хайуандарҙы йортлаштырыу кешеләрҙең күсемһеҙ торлаҡ пункттарында йәшәүенә килтерҙе. ▼▲Юта университетында эшләүсе генетикағалим- ғалимдарыгенетиктар Линн Йордэ (Lynn Jorde) һәм Генри Харпендинг (Henry Harpending) кеше ДНК-да айырмалар башҡа йәнлек төрҙәренә ҡарағанда юҡ дәрәжәлә түбәнәҙ булыу гипотезаныгипотезаһын тәҡдим итә.[19] Улар шулай уҡ Һуңғы плеистоцен сорондаосоронда кешеләрҙең үрсеү парҙары түбәнһаны һанынакәмеү төшөүе гипотезаһын тәҡдим итә — был һан 10 000-дән 1 000-гә тиклем булыуы ихтимал. Был гипотетик ҡараш өсөнгипотезаны төрлө мөмкинсәбәптәр сәбәптәрменән бирелгәнбәйләйҙәр ине — уларҙың береһе Тоба һәләкәте.
▲Ауыл хужалығының барлыҡҡа килеүе һәм хайуандарҙы йортлаштырыу кешеләрҙең күсемһеҙултыраҡ торлаҡтормошҡа пункттарындакүсеүенә йәшәүенә килтерҙекилтерә.
== Тарих буйынса кешеләрҙең күсеү юлдары ==
Кешеләрҙең күпселеге яҡынса беҙҙең эраға тиклем 10 000 йыл элеккейылдарға миҙгелгә ҡәҙәр ауһунар һәм үҫемлектәр йыйыу менән йәшәгән. Улар кешеләр көтөүе исеме аҫтында билдәле бәләкәй күсмә төркөмдәрендәтөркөмдәрҙә йәшәгән инейәшәй. ҮҫемлектәрҙеҮҫемлекселек үҫтереүҙең (ауыл хужалығы) барлыҡҡа килеүе тарихта беренсе тапҡыр күсемһеҙ даими торлаҡ пункттарын булдырыу, хайуандарҙы йортлаштырыу һәм металдарҙы ҡулланыуға килтергән Неолит инҡилабына (революция) сәбәпсе булдыбулған. Ауыл хужалығы сауҙа һәм кооперацияға мөмкинлектәр тыуҙырып, комплекс йәмғиәттәренеңйәмғиәттең үҫешенәмөлкәт юлбуйынса астыҡатламдарға бүленеүенә килтерә. Был ваҡиғаның кешеләр йәмғиәте өсөн әһәмиәте арҡаһындабик ҙур булғанға, был соросор кешеләр эраһы исеме менән билдәле.
Беренсе боронғо дәүләттәр яҡынса 6 000 йыл тирәһе элек МезопотамиялаМесопотамияла, Мысырҙың Нил үҙәнлегейылғаһы һәм Һинд йылғаһы үҙәнлектәрендәүҙәнендә барлыҡҡа килә. Һаҡланыу өсөн хәрби көстәр, идара эштәре өсөн хөкүмәт бюрократиялары ойошторола. Ресурстарға ирешер өсөн дәүләттәр кооперацияберләшә һәм көндәшлеккәкөрәшә, һуғышҡаһуғыша керәбашлай. 2000 — 3000 йыл элек булған аралаосорҙа, Фарсы империяһы, [[Һиндостан]], [[Ҡытай]], [[Рим]] һәм [[Македония]] империялары кеүек ҡайһы бер дәүләттәр ҡаҙаныштарыбашҡа илдәрҙе баҫып алып, нәтижәһендә беренсе экспансионист империяларға әүерелдеәүерелә. [[Боронғо Греция]]ның әһәмиәте Көнбайыш мәҙәниәтенең нигеҙҙәрен һалыусы цивилизация булып, Көнбайыш фәлсәфә, демократия, бөйөк фәнни һәм математик ҡаҙаныштары, Олимпия уйындары, Көнбайыш әҙәбиәте һәм тарих яҙыуы, шулай ҙа трагедия һәм комедияны үҙенә алыусы көнбайыш драманың барлыҡҡа килеү урыны.
Урта быуаттарҙың һуңғы өлөшө революцион фекерҙәр тыуыуы һәм технологияларға ирешелеүе менән билдәле. Ҡытайҙа алға киткән ҡала мәҙәниәтендә яҙыуҙарҙы баҫтырыу һәм орлоҡтарҙы ергә кертеү технологиялары табыла. Һиндостанда [[математика]], фәлсәфә, дин һәм [[металлургия]] өлкәләрендә ҙур ҡаҙаныштар күҙәтелә, [[ислам]]дың алтын быуаты дауамында мосолман империяларында дәрәжәле фәнни ҡаҙаныштар яһала. Европала яңы аңлайыш менән классик өйрәнеүгә иғтибар итеү һәм баҫыу станогы барлыҡҡа килеүе 14-15 быуаттарҙа Яңырыш осорона килтерә. 17-се быуаттағы фәнни-техник үҫеш һәм 18-19 быуатта транспорт өлкәһендә тимер юлы һәм автомобиль, энергия табыу өлкәһендә күмер һәм электр көсө; хөкүмәт өлкәһендә — вәкилле демократия һәм коммунизм кеүек ҙур инновацияларҙы килтерҙе. ▼
20-се быуат һуңында башланған Мәғлүмәт осоронда хәҙерге кешеләр ҙур тиҙлек менән бәйләнешә барған донъяла йәшәй. 2010 йылда яҡынса 2 миллиард кеше — Интернет, 3,3 миллиарды кеҫә телефоны арҡылы бер-береһе менән элемтәгә керә алыуы билдәле. ▼[[Боронғо Греция]]- Көнбайыш мәҙәниәтенең нигеҙҙәрен һалыусы цивилизация, Көнбайыш фәлсәфә, демократия, бөйөк фәнни һәм математик ҡаҙаныштар, Олимпия уйындары, Көнбайыш әҙәбиәте һәм тарих, шулай уҡ драманың (комедия һым трагедия) барлыҡҡа килеү урыны.
▲Урта быуаттарҙың һуңғы өлөшө революцион фекерҙәр тыуыуы һәм технологияларғатехнологияларҙа ирешелеүеуңыштар менән билдәле. Ҡытайҙа алға киткән ҡала мәҙәниәтендә яҙыуҙарҙы баҫтырыу һәм орлоҡтарҙы ергә кертеүсәсеү технологиялары табыла. Һиндостанда [[математика]], фәлсәфә, дин һәм [[металлургия]] өлкәләрендә ҙур ҡаҙаныштаруңыштар күҙәтелә, [[ислам]]дың алтын быуаты дауамында мосолман империяларындадәүләттәрендә дәрәжәлеҙур фәнни ҡаҙаныштар яһалабула. Европала яңыантик аңлайышмәҙәниәткә менәняңынан классикиғтибар өйрәнеүгәартыу, иғтибаруны итеүөйрәнә һәмбашлау, баҫыу станогы барлыҡҡа килеүе кеүек үҙгәрештәр 14-15 быуаттарҙа ЯңырышЯңырыу осоронадәүере килтерәбашланыуға сәбәпсе була. 17 -се быуаттағыбыуат фәнни-техник үҫеш һәм 18-19 быуаттабыуаттар транспорт өлкәһендә тимер юлыюл һәм автомобиль, энергия табыу өлкәһендә күмер һәм электр көсө; хөкүмәт өлкәһендә — вәкиллевәкәләтле демократия һәм коммунизм кеүек ҙур инновацияларҙыинновациялар килтерҙекилтерә.
▲20-се быуат һуңындааҙағында башланған Мәғлүмәт осоронда хәҙерге кешеләр ҙуркоммуникация тиҙлек менәнйылдам бәйләнешәүҫешкән барған донъяла йәшәй. 2010 йылда яҡынса 2 миллиард кеше — Интернет, 3,3 миллиарды кеҫә телефоны арҡылыаша бер-береһе менән элемтәгә керә алыуы билдәле.
== Иҫкәрмәләр ==
| 