Палиндром: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
"Палиндром" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
 
'''Палиндро́м''' ({{Lang-grc|πάλιν}} — «артҡа, ҡабат» һәм {{Lang-grc|δρóμος}} — «йүгереү, хәрәкәт»), '''пе́ревертеньәүерелмә''' ({{lang-ru|перевертень}}<ref>{{КитапКнига|часть=Перевертень|заглавие=Литературная энциклопедия терминов и понятий|место=М|издательство=НПК «Интелвак»|год=2001|том=|страниц=|страницы=735}}</ref> — ике яҡҡа ла бер төрлө уҡылған [[һан]], хәрефтәр теҙмәһе, [[һүҙ]] йәки текст. Например, 101 һаны; рус телендә ''топот'', ''комок'', башҡортса ''ҡалаҡ;'', ''Өфө'', ''ҡылыҡ''; ә {{Lang-fi|saippuakivikauppias}} (''һабын һатыусы''; ''көл һелтеһе һатыусы'') — донъялағы иң оҙон палиндром һүҙ; тексттекслы миҫалдарымиҫалдар: «''а роза упала на лапу Азора''», «''аҡ ҡарағат йый тағараҡҡа''».
 
Икенсе атамаһы — ''палиндро́мон'' ({{Lang-grc|πᾰλίν-δρομος}} — ''кире хәрәкәт итеүсе, әйләнеп ҡайтыусы'').
 
Ҡайһы берҙә урта өлөшөнә ҡарата симметриялы символдар йыйылмаһын палиндром тип атайҙар.
 
== Тарихы ==
Палиндромлы һүҙбәйләнештәр һәм фразалар араһында борондан билдәле булғандары бар (иң боронғоһо — беҙҙең эраның I быуатына ҡараған ГеркуланумданГеркуланумдағы SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS), йыш ҡына уларға тылсымлы-сакраль мәғәнә бирелгән. Палиндром өлкәһендә авторлыҡ ижады Урта быуаттарҙа башланған, тип фараз ителә. Рус әҙәбиәтендә Г. Р. Державиндың «Я и́ду съ ме́чемъ судия», А. А. Феттың «А роза упала на лапу Азора» тигән палиндромдары билдәле. Күп юллы (һәм ярайһы уҡ оҙон) шиғри палиндромды Велимир Хлебников «Разин» тигән поэмаһында ҡулланған. Рус әҙәбиәтендә паиндромпалиндром 1970—1990-сы йылдарҙа шағир Николай Ладыгин, Владимир Гершуни, Елена Кацюба һәм Дмитрий Авалиани ижадында сәскә ата. 1990-сы йылдарҙа Рәсәйҙә палиндромияға ҡағылышлы ентекле әҙәби һәм лингвистик тикшеренеүҙәр башлана (Александр Бубнов һәм Герман Лукомников шөғөлләнә).
 
== Төрҙәре ==
Палиндром теоретиктары һәм практиктары палиндромға сиктәш булған төрлө формалар таба: мәҫәлән, ''әүерелмә'' — һулдан уңға бер төрлө, уңдан һулға икенсе төрлө уҡыла: «Мир удобен» (Сергей Федин). Палиндромик текстар араһында ижекле, һүҙле, фразалы, ике телле палиндромдар (текст бер яҡҡа — бер телдә, икенсе яҡҡа икенсе телдә уҡыла) бар һ.б.
 
«Күбәйтелгән» терминдың эсендә ултырған палиндромдар була, мәғәләнмәҫәлән, рус телендә ка'''банка'''бан, коль'''цоколь'''цо, [[Вики|ви'''киви'''ки]]. Бындай күренештәр ДНК-ла ла осрай. Нуклеин кислоталары структураһында сағыштырмаса ҡыҫҡа үҙ-ара комплементар участкалар осрай, уларҙа нуклеотидтарҙың «көҙгөләге кеүек» эҙмә-эҙлелеге дуплекстар хасил итә. Бындай «әүерелмәләр» һаны кеше геномында 100 меңдән алып 1 миллионға тиклем етә. . Палиндромдар мәғлүмәт күләмен нуклеотидтар һанын арттырмайынса күбәйтә ала..
 
== Палиндромға миҫалдар ==
== Палиндром миҫалдары ==
[[Файл:Palindrom_TENET.svg|мини|206x206пкс|Бөтә йүнәлештәрҙә лә уҡылыусы SATOR AREPO TENET OPERA ROTAS (лат. — «Сәсеүсе Арепо ауырлыҡ менән тәгәрмәстәрҙе тота») фразаһы яҙылған тылсымлы квадрат]]
[[Урыҫ теле|Рус телендә]]:
 
* А роза упала на лапу Азора. (Афанасий Фет);
* Аргентина манит негра (авторы бәхәсле);
* Я иду с мечем судия (Гавриил Державин);
* Я — арка края (Валерий Брюсов{{Sfn|Брюсов|1918|с=118}});
* О, лета тело! (Валерий Брюсов{{Sfn|Брюсов|1918|с=118}}).
 
Шиғыр палиндромдың ҡатмарлы төрө булып тора:
 
 
 
 
                     
 
                   
 
 
 
 
 
Модернист шағир Велимир Хлебниковтың "Перевертень" тигән шиғыры:
Юл 73 ⟶ 62:
И к вам и трем с смерти мавки.
 
[[Инглиз теле|Инглиз телендә]]ндә:
 
* — «Madam, I’m Adam» («Мадам, мин  Әҙәм», — тип танышҡан беренсе кеше беренсе ҡатын менән)<br /><br /> — «Eve» («Һауа», — тип палиндромлап яуап биргән уға ҡатын).
* Палиндромлы йылда (2002) Петер Норвиг ({{lang-en|Peter Norvig}}) компьютерҙа инглиз телендәге иң оҙон палиндромды төҙөү буйынса биш йыллыҡ эшен тамамлай, палиндром 17 259 һүҙҙән тора. Дөйөм алғанда мәғәнәһеәллә бикни мәғәнәле булмаған был фраза ''A man, a plan, a cameo, Zena…'' тип башлана һәм ''…Ibanez, OEM, a canal, Panama'' тип тамамлана. Быға оҡшаш рекордтар Джеральд Бернс ({{lang-en|Gerald M. Berns}}, 31 358 һүҙҙән торған мәғәнәһеҙ исемлек) һәм Лоуренс Левин ({{lang-en|Lawrence Levine}}, ''Olson in Oslo'' тигән 31 594 һүҙле роман, сәйер грамматик структураларҙан һәм архаик тел ҡулланып яҙыла, шуға уҡыу өсөн ауыр) тарафынан ҡуйыла.
 
[[Латин теле|Латин телендә:]]ндә:
 
* Sum summus mus (Мин — иң көслө сысҡан)
 
[[Фин теле|Фин телендә]]ндә:
 
* Saippuakivikauppias (Көл һелтеһе һатыусы; донъялағы иң оҙон палиндром һүҙ)
 
[[Грек теле|Грек телендә]]ндә:
 
* {{Тәржемәһеҙ 3|Смой грехи, не только лицо|Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν|en|Nipson anomemata me monan opsin}} (Гонаһтарыңдыу йыу, битеңде генә түгел)
 
[[Башҡорт теле|Башҡорт телендә]]ндә:
 
[[Башҡорт теле|Башҡорт телендә]]:
 
Ала бутka аша Аkтубала;
Юл 109 ⟶ 97:
Ошо ығы-зығы Өфө арыттыра
 
(өлгөләр Вячеслав Черневтың «[[ВКонтакте]]» социаль селтәрендәге «Люблю башкирский» сайтынан алынды [https://vk.com/topic-44298279_28045652]).
 
== Математикала ==
Юл 116 ⟶ 104:
** {{Ч|676}} (палиндром булмаған 26 һанының квадраты булып торған иң бәләкәй палиндром һан).
** {{Ч|121}} (11 палиндром һанының квадраты булған иң бәләкәй палиндром һан).
** 196 проблемаһы.
* Ҡайтымлы тигеҙләмә.
 
== Информатикала ==
Юл 123 ⟶ 111:
 
== Биологияла ==
[[Файл:Palindrome_of_DNA_structure.PNG|справаслева|мини|500x500пкс|'''ПалиндромыДНК-ла в ДНКпалиндромдар'''<br /><br />1. палиндром, 2. ҡулса, 3. һабаҡ]]
Нуклеин кислоталар структураһында сағыштырмаса ҡыҫҡа үҙ-ара комплементар участкалар була, уларҙа «көҙгөләгесә» үҙмә-үҙлекле нуклеотидтар дуплекстар хасил итә. Кеше геномында бындай «әүерелмәләрҙең» дөйөм һаны 100 меңдән 1 миллионға тиклем тип баһалана. Улар ДНК буйлап тигеҙ урынлашмаған була.
 
Нуклеин кислоталарының ҡайһы бер төрҙәрен хасил иткәндә палиндромлы эҙмә-эҙлелектәр ҙур әһәмиәткә эйә, мәҫәлән, транспорт РНК-ларында шулай (һүрәттә).
[[Файл:TRNA-Phe_yeast_1ehz.png|справа|мини|210x210пкс|Транспорт РНК-һының төҙөлөшө ]]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
== Музыкала ==
Юл 133 ⟶ 131:
 
Луиджи Даллапикколаның «Хушлашыу» тигән әҫәрендә палиндромдың ҡатмарлыраҡ төрө ҡулланылған.
[[Файл:The_way_of_the_World_Moscheles.png|справаслева|236x236пкс|'''ПалиндромМузыкала в музыкепалиндром''']]
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Палиндром» битенән алынған