Килограмм: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
37 юл:
 
Был етешһеҙлектән ҡотолоу маҡсатында 1999 йылда үткән Үлсәм һәм үлсәүҙәр буйынса 21-сө Генераль конференция ҡарарында милли лабораторияларға ауырлыҡ берәмеген төп физик үҙенсәлеккә йәки үҙгәрмәй торған атом берәмегенә бәйләп камиллаштырырға һәм киләсәктә килограмм төшөнсәһенең билдәләмәһен яңыртырға тәҡдим итәлә<ref>[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/21/7/ The definition of the kilogram] Resolution 7 of the 21st meeting of the CGPM (1999)</ref>. Шунан һуңғы йылдарҙа ҡайһы бер халыҡ ара ойошмалар килограмм төшөнсәһенең билдәләмәһен яңыртыу буйынса тәҡдимдәр әҙерәләү эше менән булды<ref>{{статья|автор =Каршенбойм С. Г.|заглавие =О переопределении килограмма и ампера в терминах фундаментальных физических констант |ссылка = http://ufn.ru/ufn06/ufn06_9/Russian/r069d.pdf |издание =УФН |год =2006|том =176|номер =9|страницы =975-982}}</ref>.
== Тарихы ==
Массаны үлсәү берәмлеген билдәләү өсөн һыуҙы ҡулланыу идеяһын инглиз философы Джон Уилкинс 1668 йылда тәҡдим иткән<ref name=Wilk1>{{cite web|url=http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationLong.pdf|title=An Essay towards a Real Character and a Philosophical Language (Reproduction)|format=PDF|date=|accessdate=2011-04-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GVoiv4kK?url=http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationLong.pdf|archivedate=2013-05-10}}</ref><ref name=Wilk2>{{cite web|url=http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationShort.pdf|title=An Essay towards a Real Character and a Philosophical Language (Transcription)|format=PDF|date=|accessdate=2011-04-03|archiveurl=https://www.webcitation.org/6GVopWU93?url=http://www.metricationmatters.com/docs/WilkinsTranslationShort.pdf|archivedate=2013-05-10}}</ref>.
 
1795 йылдың 7 апрелендә Францияла «ирегән һыу температураһында киңлектәре метрҙың йөҙҙән бер өлөшөнә тигеҙ абсолют таҙа һыу күләме» «грамм» тип ҡабул ителә<ref name="decree">{{cite web |url= http://smdsi.quartier-rural.org/histoire/18germ_3.htm |title= Decree on weights and measures |date= 1795-04-07 |quote= ''Gramme'', le poids absolu d'un volume d'eau pure égal au cube de la centième partie du mètre, et à la température de la glace fondante. |archiveurl= https://www.webcitation.org/6GVoZd4lp?url=http://smdsi.quartier-rural.org/histoire/18germ_3.htm |lang= fr |archivedate= 2013-05-10 }}</ref><ref>{{книга |автор= {{nobr| Gattel C. M.}}|заглавие= Nouveau Dictionnaire portatif de la Langue Françoise |ответственный= |ссылка= https://books.google.ru/books?id=TshDAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false|место= |издательство= |год=1797 |volume=2 |allpages= | pages =695 |isbn= |ref= }}</ref>. Шул уҡ ваҡытта бер дициметр (литр) һыуҙың массаһын теүәл билдәләү эше алып барыла<ref group="К">. Был дириктива бер литрҙы «метрҙың ундан бер өлөшөнә тигеҙ күб күләмендәге шыйыҡ һәм ҡаты есемдәрҙең күләмен үлсәү берәмеге» тип билдәләй. Текстың төп нөхсәһе: «{{lang|fr|''Litre'', la mesure de capacité, tant pour les liquides que pour les matières sèches, dont la contenance sera celle du cube de la dixièrne partie du mètre. (литр как «единицу измерения объёма как для жидкостей, так и для твёрдых тел, которая равна объёму куба [со стороной] в десятую часть метра»)}}»</ref><ref name="decree" />.
 
Сауҙа һәм моммерция, ғәҙәттә, бер грамдан артығыраҡ булған предметтар менән эш итә, массаның һыуҙан яһалған стандартын әйләнештә һәм ҡулланыу һәм һаҡлау уңайһыҙ була. Был берәмекте ғәмәли ҡулланыуға күрһәтмә бирелә. Шуға бәйле рәүештә грамдан мең тапҡыр ауырыраҡ металдан яһалған 1 кг ваҡытлыса масса этолон эшләнә.
 
Француз химигы {{не переведено 2|Лефёвр-Жино, Луи|Луи Лефёвр-Жино||Louis Lefèvre-Gineau}} һәм итальян натуралисы {{не переведено 2|Фабброни, Джованни|Джованни Фабброни||Giovanni Fabbroni}} бер нисә йыл тикшереүһәр үткәргәндән һуң һыуҙың иң тотороҡло температураһын билдәләргә ҡарар итәләр. Улар һыуҙың иң ҙур тығыҙлығын 4&nbsp;°C тип билдәләй<ref group="К">Современные измерения показывают, что температура, при которой вода имеет наибольшую плотность, составляет 3,984 °C. Однако учёные конца XVIII века использовали значение 4 °C.</ref><ref>
{{cite web
|title = L'histoire du mètre, la détermination de l'unité de poids
|url = http://histoire.du.metre.free.fr/fr/index.htm
|archiveurl = https://www.webcitation.org/6GVoqCdnw?url=http://histoire.du.metre.free.fr/fr/index.htm
|archivedate = 2013-05-10
}}</ref>.
 
Улар 1 дм³ һыу максималь тығыҙлығында дүрт йыл элек ҡабул ителгән ваҡытлыса килограмм эталонының 99,9265 % массыһына тигеҙ тип ҡабул итәләр<ref group="К">.
Ваҡытлыса масса эталоны [[Лавуазье, Антуан Лоран|Антуаном Лавуазье]] һәм [[Гаюи, Рене Жюст|Рене Жюст Гаюи]] тикшереүҙәренә нигеҙләнеп хаталы билдәләнгән. Ул ваҡытта дистиляцияланған һыу
0 °C градуста в 18 841 гран тарта тип билдәләнгән. Лефёвром-Жино һәм Фабброни яңынан үткәргән эксперименттар 4 °C кубик дицеметр һыу 18 827,15 гран тарта тип күрһәтә.
 
Ваҡытлыса эталон латундан яһала һәм әкренләп баҡыр тутығы менә ҡаплана, эталондың массаһы үҙгәрергә тейеш түгел һәм был кәрәкмәгән күренеш була. 1799 йылда Лефёвра-Жено һәм Фабброни етәкселегендә химик яҡтан инерт булған көпшәк [[планина]]нан килограмм эталоны эшләнә. Ошо ваҡыттан масса эталоны килограмдың төп төшөнсәһе була.
ХӘҘЕР БЫЛ ЭТАЛОН ''kilogramme des Archives'' ИСЕМЕ МЕНӘН БИЛДӘЛЕ({{tr-fr|архивный килограмм}})<ref name="davis">{{публикация|статья|автор=Richard S. Davis, Pauline Barat and Michael Stock|заглавие=A brief history of the unit of mass: continuity of successive definitions of the kilogram|издание=Metrologia|год=2016|volume=53|pages=A12–A18|doi=10.1088/0026-1394/53/5/A12}}</ref>.
[[Файл:Standard_kilogram,_2.jpg|thumb|1 кг ЭТАЛОНЫ КОПИЯҺЫ, АҠШ-та һаҡлана]]
[[Файл:DeviationsFromIPK.svg|thumb|Масса эталоны копияларының тайпылышы]]
 
XIX быуатта массаны үлсәү технологияһы алға китә. Ошо уңайҙан 1875 йылда «Үлсәү һәм үлсәм халыҡ-ара бюроһы»ҙың комиссияһы килограмдың яңы эталонына күсергә планлаштыра. «Килограмдың халыҡ-ара протопибы» тип аталған был эталон платина-иридай ҡатнашмаһынан бейеклеге һәм диаметры 39 мм цилиндр формаһында эшләнә<ref name="БСЭ"/> һәм шул ваҡыттан бирле «Халыҡ-ара үлсәү һәм үлсем бюроһы»нда һаҡлана. 1889 йылда килограмм төшөнсәһе халыҡ-ара килограмм пропотибына тиң тип ҡабул итәле<ref name="davis" />; Был төшөнсә 2019 йылға тиклем ғәмәлдә була.
== Киләсәк ==
2011 йылда үткән Үлсәм һәм үлсәүҙәр буйынса 24-сө Генераль конференция киләсәк Халыҡ ара берәмектәр системаһын (СИ) яңынан ҡарау ваҡытында төп берәмектәр билдәләмәһе төп физик үҙенсәлеккә йәки үҙгәрмәй торған атом берәмегенә бәйле итеп үҙгертергә тип ҡарар<ref name="Resolution1">[http://www.bipm.org/en/CGPM/db/24/1/ On the possible future revision of the International System of Units, the SI.] Resolution 1 of the 24th meeting of the CGPM (2011).</ref> итә.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Килограмм» битенән алынған