|
}}
{{перенаправление|КПСС}}
'''Советтар Союзы Коммунистар партияһы''' ( рус. '''{{lang-ru|Коммунисти́ческая па́ртия Сове́тского Сою́за'''}}, КПСС)<ref> [[1952]] йылдың [[5 октяброктябрь|5 октябренән]]енән партияның рәсми атамаһы .</ref> (ҡыҫҡартылған атамаһы -[[аббревиатура|аббр.]] '''КПСС'''; көндәлек һөйләштә '''па́ртия''') — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы]]нда хакимхакимлек иткән фирҡә (партия).
1898 (1903) йылда Рәсәй марксистары тарафынан нигеҙләнгән РСДРП (Российская социал-демократическая рабочая партия)- Рәсәй социал- демократик эшселәр партияһы (большевиктар) 1918 йылдың мартынан РКП(б)- Рәсәй коммунистар партияһы (большевиктар) тип атала башлай. 1925-се йылдан 1991 йылға тиклем — Бөтә Союз коммунистар партияһы, Советтар Союзы Коммунистар партияһы ( Всесоюзная коммунистическая партия большевиков-ВКП(б), Коммунистическая партия Советского Союза-КПСС). 1920-се йылдар башынан алып, 1990-сеы йылға тиклем илдә рөхсәт ителгән берҙән-бер партия. Компартияның хакимлыҡ статусын [[СССР Конституция]]һы билдәләй: 1936 йылғы СССР Конституцияһының 126 статьяһында коммунистар партияһы дәүләт һәм йәмәғәт ойошмаларының «етәксе ядроһы» тип , 1977 йылда ҡабул ителгән СССР Конституцияһында (6-сы статья) бөтә совет йәмғиәтенә, дәүләт һәм йәмғиәт ойошмаларына етәксе һәм йүнәлеш биреүсе көс, тип яҙылған<ref>{{начало цитаты}}
«Руководящей и направляющей силой советского общества, ядром его политической системы, государственных и общественных организаций является Коммунистическая партия Советского Союза. КПСС существует для народа и служит народу.
Вооружённая [[Марксизм-ленинизм|марксистско-ленинским учением]], Коммунистическая партия определяет генеральную перспективу развития общества, линию внутренней и внешней политики СССР, руководит великой созидательной деятельностью [[Советский народ|советского народа]], придаёт планомерный научно обоснованный характер его борьбе за победу [[коммунизм]]а».
{{конец цитаты|источник=[[Конституция СССР 1977 года]] в редакции до 14 марта 1990 года}}</ref>. 1990 йылда СССР-ҙа барған «үҙгәртеп ҡороу» осоронда компартияның сәйәси власть монополияһы бөтөрөлә<ref>[http://constitution.garant.ru/history/ussr-rsfsr/1977/zakony/185465/ Закон СССР от 14.03.1990 № 1360-I «Об учреждении поста Президента СССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной Закон) СССР»]</ref>, ләкин яңы редакциялағы СССР Конституцияһында ла КПСС башҡа партиялар араһында айырып күрһәтелгән<ref>''[[Авакьян, Сурен Адибекович|Авакьян С. А.]]'' [http://constitution.garant.ru/science-work/modern/1776651/chapter/2/#block_263 Конституция России: природа, эволюция, современность.] — {{М.}}: Сашко, 2000. — ISBN 5-85597-015-9.</ref>.
[[ 1991]] йылғы ( 19—21 август) «август болаһы» менән бәйле ваҡиғаларҙан һуң, РСФСР Президенты КПСС-ты Конституцияға ҡаршы эшмәкәрлектә ғәйепләй. РСФСР Президенты указы менән ( № 169, 6 ноябрь, 1991 йыл) КПСС-тың һәм РСФСР Компартияһы эшмәкәрлеге тыйыла — бөтә ойошмалары ла таратыла, мөлкәте тартып алына. Ләкин [[Рәсәй Федерацияһы Конституция суды]] ҡарары буйынса (суд ҡарары № 9-П 30.11.1992), КПСС— РСФСР Компартияһының башланғыс ойошмаларының эшмәкәрлеген тыйыу Конституцияға ярашһыҙ тип табыла . Партияның тарҡалыуы һәм бөтә союз ойошмаһы булыуҙан туҡтауы сәбәпле был эште ары ҡарау туҡтатыла<ref>[http://www.panorama.ru/ks/d9209.shtml Постановление Конституционного Суда РФ № 9-П от 30 ноября 1992 года по Делу КПСС]</ref>. ▼
▲[[ 1991]] йылғы ( 19—21 август) «август болаһы» менән бәйле ваҡиғаларҙан һуң, РСФСР Президенты КПСС-ты Конституцияға ҡаршы эшмәкәрлектә ғәйепләй. РСФСР Президенты указы менән ( № 169, 6 ноябрь, 1991 йыл) КПСС-тың һәм РСФСР Компартияһы эшмәкәрлеге тыйыла — бөтә ойошмалары ла таратыла, мөлкәте тартып алына. Ләкин [[Рәсәй Федерацияһы Конституция суды]] ҡарары буйынса (суд ҡарары № 9-П 30.11.1992), КПСС— РСФСР Компартияһының башланғыс ойошмаларының эшмәкәрлеген тыйыу Конституцияға ярашһыҙ тип табыла . Партияның тарҡалыуы һәм бөтә союз ойошмаһы булыуҙан туҡтауы сәбәпле был эште ары ҡарау туҡтатыла<ref>[http://www.panorama.ru/ks/d9209.shtml Постановление Конституционного Суда РФ № 9-П от 30 ноября 1992 года по Делу КПСС]</ref>.
== Иҫкәрмәләр ==
{{примечанияиҫкәрмәләр|2}}
== Әҙәбиәт ==
{{refbegin|2}}
* ''[[Андреев, Герман Наумович|Андреев Г. Н.]]'' Не близнецы, но — братья. // [[Новый мир]]. — 1994. — № 4. — С. 185—189. — ISSN 0130-7673
* [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/KPSS/INTRO.HTM Введение], [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/KPSS/HISTORY.HTM состав] руководящих органов РКП(б)-ВКП(б)-КПСС, [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/KPSS/INFO.HTM статистика] и [http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/KPSS/ALPHA.HTM биографические справки] по их членам. // «[[Известия ЦК КПСС]]» 1990. № 7.
* {{БСЭ3|статья=Коммунистическая партия Советского Союза|автор= |том=12|страницы= |ref=БСЭ}}
| 