|
Фарсы телендәге күп кенә сығанаҡтарҙа ''Тимур-э Лянг'' (Tīmūr-e Lang, تیمور لنگ) «Аҡһаҡ Тимер» тип аталғаны күренә, мыҫҡыллы ҡараш булғандыр инде<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596358/Timur Статья о Тимуре в энциклопедии Britannica]</ref> Был көнбайыш телдәргә (''Tamerlan'', ''Tamerlane'', ''Tamburlaine'', ''Timur Lenk'') һәм рус теленә лә ингән,әммә исемдә кире ҡараш сағылмай һәм «Тимер» исеме менән ҡатар йөрөй.
== Биографияһы ==
Барлас ырыуы бәге Тарағай улы. 1362 йылда моғол ханы Туғлаҡ Тимер уны Кеш (Шәһрисәбез) өлкәһе идарасыһы итеп билдәләй. Аҡһаҡ Тимер 1363 -тә йылда Туғлаҡ Тимер улы Илъяс Хужа менән үҙ өлкәһенең мөстәҡиллеге өсөн көрәшә башлай, Бәлх һәм Сәмәрҡәнд ҡалалары идарасыһы Хөсәйен менән үҙ-ара берҙәмлек килешеүе төҙөй. 1365 -тә йылда моғолдар ғәскәре уларҙың берләштерелгән көстәрен еңә, [[Сәмәрҡәнд]] ҡалаһын яулап ала. 1366 -ла йылда Сәмәрҡәнд халҡы баш күтәрә, ҡала идарасылығына Хөсәйен менән Аҡһаҡ Тимер кире ҡайтарыла. ▼
1370 -тә йылда Аҡһаҡ Тимер арҡалашы Хөсәйен көстәрен үҙ-ара көрәштә еңә. Аҡһөйәктәр ҡоролтайҙа уны Сәмәрҡәнд вилайәте әмире тип иғлан итә. Шул уҡ йылда ул [[ сынғыҙиҙарСыңғыҙиҙар]] нәҫеленән булған Ҡаҙан ханы ҡыҙына өйләнә. [[Мәүәрәннәһер]] өлкәһенең фактик идарасыһына әүерелә. Үҙ биләмәләрен киңәйтеү маҡсатынан сығып, күрше ил-өлкәләрҙе баҫып ала башлай. 1381-84-тә1381—1384 йылдарҙа [[Иран]] өлкәләрен буйһондора. 1387 -лә йылда [[Алтын Урҙа]] биләмәһенә яу менән килә, 1388 -дә йылда [[Хәрәзм]]де яулап ала. [[Волга]] буйындағы 2 оло һуғышта [[Туҡтамыш хан]] ғәскәрен тар-мар итә, байтаҡ ҡалаларҙы талап, емереп китә. 1398 -ҙә йылда Һиндостанға баҫып инә, [[Дели]] ҡалаһын яулап ала, [[Кавказ|Төньяҡ Кавказ]] өлкәләрен тамам буйһондора. ▼▲Барлас ырыуы бәге Тарағай улы. 1362 йылда моғол ханы Туғлаҡ Тимер уны Кеш (Шәһрисәбез) өлкәһе идарасыһы итеп билдәләй. Аҡһаҡ Тимер 1363-тә Туғлаҡ Тимер улы Илъяс Хужа менән үҙ өлкәһенең мөстәҡиллеге өсөн көрәшә башлай, Бәлх һәм Сәмәрҡәнд ҡалалары идарасыһы Хөсәйен менән үҙ-ара берҙәмлек килешеүе төҙөй. 1365-тә моғолдар ғәскәре уларҙың берләштерелгән көстәрен еңә, [[Сәмәрҡәнд]] ҡалаһын яулап ала. 1366-ла Сәмәрҡәнд халҡы баш күтәрә, ҡала идарасылығына Хөсәйен менән Аҡһаҡ Тимер кире ҡайтарыла.
1402 -лә йылда көньяҡтағы көслө күршеһе, төрөк солтаны Баязит ғәскәрен [[Анкара]] ҡалаһы янында еңеүгә өлгәшә. Ҡытайға ҡаршы яу ойоштороп йөрөгәндә Утар ҡалаһында ҡапыл ауырып китеп вафат була. Ул идара иткән дәүерҙә Урта Азия дәүләте байтаҡ өлкәләрҙе үҙенә буйһондора (Иран, ХәрәземХәрәзм, Хорасан, Пәнжәб, Кавказ аръяғы халыҡтары) һәм иң юғары иҡтисади, мәҙәни үҫешенә өлгәшә. Вариҫтары тарафынан Сәмәрҡәндта төҙөлгән Гүр Әмир мавзолей-төрбәһе донъя күләмендә танылған сәнғәт үрнәге булып тора. ▼▲1370-тә Аҡһаҡ Тимер арҡалашы Хөсәйен көстәрен үҙ-ара көрәштә еңә. Аҡһөйәктәр ҡоролтайҙа уны Сәмәрҡәнд вилайәте әмире тип иғлан итә. Шул уҡ йылда ул [[сынғыҙиҙар]] нәҫеленән булған Ҡаҙан ханы ҡыҙына өйләнә. [[Мәүәрәннәһер]] өлкәһенең фактик идарасыһына әүерелә. Үҙ биләмәләрен киңәйтеү маҡсатынан сығып, күрше ил-өлкәләрҙе баҫып ала башлай. 1381-84-тә [[Иран]] өлкәләрен буйһондора. 1387-лә [[Алтын Урҙа]] биләмәһенә яу менән килә, 1388-дә [[Хәрәзм]]де яулап ала. [[Волга]] буйындағы 2 оло һуғышта [[Туҡтамыш хан]] ғәскәрен тар-мар итә, байтаҡ ҡалаларҙы талап, емереп китә. 1398-ҙә Һиндостанға баҫып инә, [[Дели]] ҡалаһын яулап ала, [[Кавказ|Төньяҡ Кавказ]] өлкәләрен тамам буйһондора.
1990 -сы йылдарҙа Бөтә Үзбәкстан Тимер Әмир исемендәге тәриҡәт булдырыла, бер нисә ҡалала уға һәйкәлдәр ҡуйылған. ▼▲1402-лә көньяҡтағы көслө күршеһе, төрөк солтаны Баязит ғәскәрен [[Анкара]] ҡалаһы янында еңеүгә өлгәшә. Ҡытайға ҡаршы яу ойоштороп йөрөгәндә Утар ҡалаһында ҡапыл ауырып китеп вафат була. Ул идара иткән дәүерҙә Урта Азия дәүләте байтаҡ өлкәләрҙе үҙенә буйһондора (Иран, Хәрәзем, Хорасан, Пәнжәб, Кавказ аръяғы халыҡтары) һәм иң юғары иҡтисади, мәҙәни үҫешенә өлгәшә. Вариҫтары тарафынан Сәмәрҡәндта төҙөлгән Гүр Әмир мавзолей-төрбәһе донъя күләмендә танылған сәнғәт үрнәге булып тора.
▲1990 йылдарҙа Бөтә Үзбәкстан Тимер Әмир исемендәге тәриҡәт булдырыла, бер нисә ҡалала уға һәйкәлдәр ҡуйылған.
=== Ғаиләһе ===
Аҡһаҡ Тимерҙең атаһы Мөхәммәт Тарағай йәки Турғай исемле <ref>Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка / примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. — История Казахстана в персидских источниках. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — С. 115—116, 120.</ref>, хәрбиҙәрҙән, Барлас монгол ырыуының төркиләшкән тармағынан , ваҡ ер биләүсе булған. ''Ибн Арабшаһ'', Тимер төрки барлас булған тип яҙып ҡалдырған<ref name=autogenerated5 />:<blockquote>''«Телгә алынған солтандың (Тимерҙең) дүрт вәзире бар, улар эшләгән эштәр файҙалы ла, зарарлы ла булғылай. Ул кешеләр абруйлы һанала, һәм бөтәһе лә уларҙың фекеренә эйәрә. Ғәрәптә күпме ҡәбилә һәм ырыу булһа, [[төркиҙәр|төркиҙәрҙә лә]] шулнса уҡ. Вәзир һәр береһе ырыуының бер вәкиле булып, ырыуҙаштарының фекерен алға һөрә. Бер ҡәбиләһе арлат, икенсеһе — жалаир, өсөнсөһө — кавчин, дүртенсеһе — барлас тип атала. Тимер дүртенсе ҡәбиләнән».</blockquote><ref name=":323">{{Книга|автор=Рахманалиев Р|заглавие=Империя тюрков. Великая цивилизация. Тюркские народы в мировой истории с X в. до н. э. по XX в. н. э.|ссылка=https://books.google.ru/books?id=VDWYqF0SaKMC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|ответственный=|издание=|место=|издательство=Рипол Классик|год=2009|страницы=|страниц=726|isbn=9785386008475|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=M.S. Asimov & C. E. Bosworth|заглавие=История цивилизаций Центральной Азии|оригинал=History of Civilizations of Central Asia|ответственный=|заглавие2=''«… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …»''|издание=|место=|издательство=UNESCO Regional Office|год=1998|страницы=320|страниц=|isbn=92-3-103467-7|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=B.F. Manz|заглавие=The rise and rule of Tamerlan|ответственный=|заглавие2=''«… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai’s regiments … These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes — Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir …»''|издание=|место=Cambridge|издательство=Cambridge University Press|год=1989|страницы=28|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=Лин фон Паль|заглавие=Месть Тамерлана|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=|год=2008|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.
Ҡайһы бер фараздар буйынса, тап Мөхәммәт Тарағай барластарҙың юлбашсыһы һәм ниндәйҙер Ҡарачар-[[нойон]] затынан, Сығатайҙың сыбыҡ осо нәҫеленән булған. Тимерҙең атаһы тәҡүә мосолман булған, остаҙы шәйех Шәмсетдин Күләлдән дин өйрәнгән <ref>''Бартольд В. В.'' Сочинения т. 2. часть 2. М.,1964, с. 40</ref>.
Тимерҙең атаһының Балта исемле ир туғаны булған <ref>Му‘изз ал-ансаб (Прославляющее генеалогии). Введение, перевод с персидского языка / примечания, подготовка факсимиле к изданию Ш. Х. Вахидова. — История Казахстана в персидских источниках. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — С. 115—116, 120..</ref>
Мөхәммәт Тарағай ике тапҡыр өйләнгән: тәүге ҡатыны - — Тиреҙең әсәһе Тәкинә-хатун<ref>''Шараф ад-Дин Али Йазди.'' Зафар-наме. Т., 2008. С. 13</ref>.
Тимерҙең әсәһенең сығышы тураһында мәғлүмәттәр ҡаршылыҡлы. 1401 йылда Аҡһаҡ Тимер менән шәхсән һөйләшкән ғәрәп тарихсыһы һәм философы Ибн Халдун мәғлүмәттәре буйынса, әсәһе «"Авеста»"ла уҡ телгә алынған Манучехр батша затынан булған<ref>Ibn Khaldun, Tārīkh Ibn Khaldūn (Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 2010), ed. Adel ibn Sa’d Vol. 7, pp. 543—552; Ibn Khaldun, Rihlah Ibn Khaldūn (Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 2019), ed. Muhammad al-Tanji, pp. 286—299</ref>
Тарағайҙың икенсе ҡатыны Ҡаҙаҡ-хатун, Тимерҙең Ширин-бек аға тигән һеңлеһенең әсәһе.
Мөхәммәт Тарағай 1361 йылда вафат булған һәм Шәһрисабзда ерләнгән. Уның кәшәнәһе беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған.
Тимерҙең Ҡотлоғ-турҡан аға тигән апаһы һәм Ширин-бек аға тигән һеңлеһе булған. Улар Тимерҙәне алда вафат булған һәм [[Сәмәрҡәнд]]тә Шаһи Зиндә комплексындағы кәшәнәләрҙә ерләнгән. «Мүғизз әл-әнсәб» сығанағына ҡарағанда, Тимерҙең Джуки, Әлим-шәйех һәм Сойорғатмыш тигән ир туғандары булған.
== [[Алтын Урҙа]] яуҙары ==
| 