Википедия

Аҡһаҡ Тимер: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
58 юл:
Тимерҙең Ҡотлоғ-турҡан аға тигән апаһы һәм Ширин-бек аға тигән һеңлеһе булған. Улар Тимерҙәне алда вафат булған һәм [[Сәмәрҡәнд]]тә Шаһи Зиндә комплексындағы кәшәнәләрҙә ерләнгән. «Мүғизз әл-әнсәб» сығанағына ҡарағанда, Тимерҙең Джуки, Әлим-шәйех һәм Сойорғатмыш тигән ир туғандары булған.
 
== [[Алтын УрдаУрҙа]] яуларыяуҙары ==
 
Хан булып Туҡтамыш тәхеткә ултырғас Һарайҙағы ыҙғыштар туҡтатыла. [[Алтын Урҙа|Күк Урҙа]]ның үҙаллылыҡ даулау Һарайҙа Ырыҫ хан (Мөхәммәт) идара иткәндә, XIV йөҙҙөң 70-се йылдарынан уҡ башлана. Әммә хан Күк Урҙаға айырылып сығырға ирек бирмәй, Каспий буйындағы [[Манғышлаҡ]]тың башлығы Туйхужаны язалап үлтертә. Уның улы Туҡтамыш әле йәшерәк була, башыма етмәгәйҙәре тип, Аҡһаҡ Тимер янына ҡаса. Тимериҙәр дәүләте Сығатай улусында барлыҡҡа килгән һәм әлегә [[Үзбәкстан]] ерҙәрен биләгән дәүләт була.
68 юл:
Шунан инде Туҡтамыш ҙур ғәскәр туплап көнбайышҡа йүнәлә - башта Хәрәземде, һуңынан Һарайҙы яулап ала һәм күптән түгел Дмитрий Донской тарафынан еңелгән Мамайҙы Һарайҙан һөрөп сығара. Төмән артынан ҡыуа китеп, Калка йылғаһы буйында уның өҫтөнә килеп сыға һәм бөтә ғәскәрен тар-мар килтерә. Шулай итеп, Туҡтамыш үҙенә ҡаршы тора алырҙай төмәндән арына һәм бөтә Алтын Урда дәүләтенә хан булып тәхеткә ултыра. Был хәл 1380 йылдың көҙгө айҙарында була.
 
Алтын УрдаУрҙа тәхетенә ултырыу менән Туҡтамыш үҙенсә идара итергә күнегеп китә һәм Аҡһаҡ Тимерҙең дошманына әүерелә. Көс һынашырға тура киләсәген һәр кеме аңлай. Һуғыштың беренсе билдәләре 1385 йылда Әзербайжан тирәләрендә күренә башлай: Аҡһаҡ Тимерҙе ундағы байлыҡ йәлеп итә, ләкин ул дошманында ғәскәр ишлерәк икәнде абайлап ала, һуғышырға баҙмай. Көс һынашыу 1388 йылда Күк Урҙаның көнсығыш сигендә булып ала, тик бер генә яҡҡа ла файҙа килтермәй. ХарәземХәрәзем халҡының Туҡтамышҡа ярҙам иткәнен күреп, Аҡһаҡ Тимер тамам ҡотора һәм боронғо мәҙәниәт үҙәге булған Үргәнесте (Ургенч) таларға, емерергә бойороҡ бирә.
 
Туҡтамыш менән Аҡһаҡ Тимер араһындағы [[Ҡондорса йылғаһы буйындағы һуғышяу|бик ҙур һуғыш]] 1391 йылдың 18 июнендә Алтын Урҙаның үҙәгендә - Иҙелдең һул яғындағы [[Ҡондорса]] йылғаһы буйында (хәҙерге [[ Һамар өлкәһе]]ндә) була. Ғәскәрҙәр тигеҙ тиерлек - һәр яҡтан да 200 меңләп кеше ҡатнаша. Баштараҡ татарҙарТуҡтамыш еңер, дошман ғәскәрен солғап алып тар-мар килтерер кеүек тойола. Әммә Аҡһаҡ Тимерҙең һуғышты яңыса алып барыуы, талантлы полководец булыуы еңеүгә килтерә. Өҫтәүенә, Туҡтамыштың ҡайһы бер ғәскәр башлыҡтары хыянат итә - дошман яғына сыға. Тарихи сығанаҡтар мәғлүм иткәнсә, Туҡтамыштың ярты ғәскәре тиерлек һуғыш яланында ятып ҡала. Аҡһаҡ Тимер ҙә күп кешеһен юғалта, шуға күрә, һуғыш яланында еңеүгә ирешһә дә, Һарайға барып етмәй, көнбайышҡа яу сапмай, арыу уҡ трофей ҡулға төшөрөп һәм шаҡтай күп дошман һуғышсыһын әсир итеп, Сәмәрҡәндкә ҡайтып китә.
 
Ләкин бындай оло юғалтыуҙарҙан һуң да Туҡтамыш яңынан көслө ғәскәр туплай ала. Тағы дүрт йылдан һуң, 1395 йылдың 15 апрелендә, Төньяҡ Кавказдың [[Терек]] йылғаһы буйында дошмандар тағы бер ҡат осраша. [[Ҡондорса]] буйындағы яу| Ҡондорса йылғаһы ]] буйындағы һымаҡ, баштараҡ Тимер ғәскәре оҫта ғына һуғыша, әммә дошман ғәскәренә аҙағына тиклем ҡаршы тора алмайҙар - еңеләләр. Шунан Туҡтамыш төньяҡҡа, Болғар яғына ҡаса. Уны эҙәрлекләп килеп, Аҡһаҡ Тимер күптәнге хыялын тормошҡа ашыра - Алтын Урҙаның баш ҡалаһы Һарай-Бәркәне, тағы ла күп кенә мөһим ҡалаларын онтай-онтай Ҡырымға тиклем барып етә. Һарай-Бәркә, Гөлөстан, Үкәк, Бәлйәмин, Мажар кеүек ҡалаларҙы тамам ҡырып ташлай, ер менән тигеҙләй.
 
Аҡһаҡ Тимерҙең яулап алыуынан, емереүенән Алтын Урҙаға иҫ китмәле ҙур зыян килә. Ләкин уның Болғар олосон һәм ҡалаһын тар-мар итеүе факттар менән дәлилләнмәй.
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Аҡһаҡ_Тимер» битенән алынған