Аҡһаҡ Тимер: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш) күренеште төҙәтеү |
Guram52 (фекер алышыу | өлөш) |
||
30 юл:
[[Сыңғыҙхан]] нәҫеленән булмағас, Тимер бөйөк [[хан (дәрәжә)|хан]] исемен йөрөтә алмаған, үҙен тик әмир тип кенә атаған. Ләкин 1370 йылда сыңғыҙиҙар менән туғанлашып, ''Тимер Гурган'' исемен алған<ref>Султанов Т. И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. Алматы: Дайк-пресс, 2001, с.97</ref> (''Timūr Gurkānī'', (''تيموﺭ گوركان''), Gurkān — ''күрүгән'' йәки ''хүргән'', «кейәү»; [[Монгол теле|монголсанан]] [[Фарсы теле|фарсылашҡан]] вариант. Бынан һуң Тимер, хан нәҫеле [[сыңғыҙиҙар]] менән туғанлашып, уларҙың йорттарына иркен инә һәм теләгәнен эшләй алған<ref name=autogenerated5>''Ибн Арабшах.'' История амира Темура. Т., 2007</ref>.
Фарсы телендәге күп кенә сығанаҡтарҙа ''Тимур-э Лянг'' (Tīmūr-e Lang, تیمور لنگ) «Аҡһаҡ Тимер» тип аталғаны күренә, мыҫҡыллы ҡараш булғандыр инде<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/596358/Timur Статья о Тимуре в энциклопедии Britannica]</ref> Был көнбайыш телдәргә (''Tamerlan'', ''Tamerlane'', ''Tamburlaine'', ''Timur Lenk'') һәм рус теленә лә ингән,әммә исемдә кире ҡараш сағылмай һәм «Тимер» исеме менән ҡатар йөрөй.
== Ғаиләһе ==
Аҡһаҡ Тимерҙең атаһы Мөхәммәт Тарағай йәки Турғай исемле <ref name=":1" />, хәрбиҙәрҙән, Барлас монгол ырыуының төркиләшкән тармағынан , ваҡ ер биләүсе булған. ''Ибн Арабшаһ'', Тимер төрки барлас булған тип яҙып ҡалдырған<ref name=autogenerated5 />:<blockquote>''«Телгә алынған солтандың (Тимерҙең) дүрт вәзире бар, улар эшләгән эштәр файҙалы ла, зарарлы ла булғылай. Ул кешеләр абруйлы һанала, һәм бөтәһе лә уларҙың фекеренә эйәрә. Ғәрәптә күпме ҡәбилә һәм ырыу булһа, [[төркиҙәр|төркиҙәрҙә лә]] шулнса уҡ. Вәзир һәр береһе ырыуының бер вәкиле булып, ырыуҙаштарының фекерен алға һөрә.Бер ҡәбиләһе арлат, икенсеһе — жалаир, өсөнсөһө — кавчин, дүртенсеһе — барлас тип атала. Тимер дүртенсе ҡәбиләнән».</blockquote><ref name=":323">{{Книга|автор=Рахманалиев Р|заглавие=Империя тюрков. Великая цивилизация. Тюркские народы в мировой истории с X в. до н. э. по XX в. н. э.|ссылка=https://books.google.ru/books?id=VDWYqF0SaKMC&hl=ru&source=gbs_navlinks_s|ответственный=|издание=|место=|издательство=Рипол Классик|год=2009|страницы=|страниц=726|isbn=9785386008475|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=M.S. Asimov & C. E. Bosworth|заглавие=История цивилизаций Центральной Азии|оригинал=History of Civilizations of Central Asia|ответственный=|заглавие2=''«… One of his followers was […] Timur of the Barlas tribe. This Mongol tribe had settled […] in the valley of Kashka Darya, intermingling with the Turkish population, adopting their religion (Islam) and gradually giving up its own nomadic ways, like a number of other Mongol tribes in Transoxania …»''|издание=|место=|издательство=UNESCO Regional Office|год=1998|страницы=320|страниц=|isbn=92-3-103467-7|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=B.F. Manz|заглавие=The rise and rule of Tamerlan|ответственный=|заглавие2=''«… We know definitely that the leading clan of the Barlas tribe traced its origin to Qarchar Barlas, head of one of Chaghadai’s regiments … These then were the most prominent members of the Ulus Chaghadai: the old Mongolian tribes — Barlas, Arlat, Soldus and Jalayir …»''|издание=|место=Cambridge|издательство=Cambridge University Press|год=1989|страницы=28|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref><ref>{{Книга|автор=Лин фон Паль|заглавие=Месть Тамерлана|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=|год=2008|страницы=|страниц=|isbn=|isbn2=}}</ref>.
Ҡайһы бер фараздар буйынса, тап Мөхәммәт Тарағай барластарҙың юлбашсыһы һәм ниндәйҙер Ҡарачар-[[нойон]] затынан, Сығатайҙың сыбыҡ осо нәҫеленән булған. Тимерҙең атаһы тәҡүә мосолман булған, остаҙы шәйех Шәмсетдин Күләлдән дин өйрәнгән <ref>''Бартольд В. В.'' Сочинения т. 2. часть 2. М.,1964, с. 40</ref>.
Тимерҙең атаһының Балта исемле ир туғаны булған<ref name=":1" />.
Мөхәммәт Тарағай ике тапҡыр өйләнгән: тәүге ҡатыны - Тиреҙең әсәһе Тәкинә-хатун<ref>''Шараф ад-Дин Али Йазди.'' Зафар-наме. Т., 2008. С. 13</ref>.
Тимерҙең әсәһенең сығышы тураһында мәғлүмәттәр ҡаршылыҡлы. 1401 йылда Аҡһаҡ Тимер менән шәхсән һөйләшкән ғәрәп тарихсыһы һәм философы Ибн Халдун мәғлүмәттәре буйынса, әсәһе «Авеста»ла уҡ телгә алынған Манучехр батша затынан булған<ref>Ibn Khaldun, Tārīkh Ibn Khaldūn (Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 2010), ed. Adel ibn Sa’d Vol. 7, pp. 543—552; Ibn Khaldun, Rihlah Ibn Khaldūn (Beirut: Dār al-Kutub al-‘Ilmīyya, 2019), ed. Muhammad al-Tanji, pp. 286—299</ref>
Тарағайҙың икенсе ҡатыны Ҡаҙаҡ-хатун, Тимерҙең Ширин-бек аға тигән һеңлеһенең әсәһе.
Мөхәммәт Тарағай 1361 йылда вафат булған һәм Шәһрисабзда ерләнгән. Уның кәшәнәһе беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған.
Тимерҙең Ҡотлоғ-турҡан аға тигән апаһы һәм Ширин-бек аға тигән һеңлеһе булған. Улар Тимерҙәне алда вафат булған һәм [[Сәмәрҡәнд]]тә Шаһи Зиндә комплексындағы кәшәнәләрҙә ерләнгән. «Мүғизз әл-әнсәб» сығанағына ҡарағанда, Тимерҙең Джуки, Әлим-шәйех һәм Сойорғатмыш тигән ир туғандары булған.
== Аҡһаҡ Тимер һәм башҡорт иле ==
| |||