Әзербайжан теле: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up, replaced: Мөхәммәд → Мөхәммәт using AWB
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
2 юл:
|цвет = алтай
|имя = Әзербайжан теле
|самоназвание = {{unicode|Azərbaycan dili,<br />آذربايجان ديلی, Азәрбајҹан дили}}
|произношение={{ipa|azærbajdʒan dili}}
|страны = {{AZE}}, {{IRN}}, {{IRQ}}<ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 277.{{oq|ru|ӘЗЕРБАЙЖАН ТЕЛЕ, Әзербайжанда, Грузияла, Дағстанда, Үзбәкстанда, Төркмәнстанда, Ҡаҙағстанда һәм Украинала, шулай уҡ Иранда һәм Ираҡта йәшәгән әзербайжандарҙың теле. Элекке СССР территорияһында говорит около 2,94 млн. кеше әзербайжан телендә һөйләшкән (1959; 1965 йыл башына 3,6 млн, баһа). Әзербайжан теле төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайышы тармағына ҡарай.}}</ref>, {{GEO}}, {{RUS}}, {{AFG}}<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/languages/azj|title=Azerbaijani, North|accessdate=2016-06-17|archiveurl=http://archive.is/YzmaD|archivedate=2016-06-17}}</ref><ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/languages/azb|title=Azerbaijani, South|accessdate=2016-06-17|archiveurl=http://archive.is/fZSh4|archivedate=2016-06-17}}</ref>, {{UKR}}, {{TUR}}, {{KAZ}}, {{ARM}} (1988 йылға тиклем), {{TKM}}, {{UZB}}, {{KGZ}}<ref>Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М. Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз. <!-- — ISBN 2131 Т11272 это тип заказа и номер тиража --></ref><ref>http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50 000 in 1950.29</ref><ref name="books.google.com">{{книга|автор=Hafeez Malik|заглавие=Central Asia. The problem of Nagorno-Karabakh|ссылка=http://books.google.com/books?id=qkKOpAYG7zMC&pg=PA149&dq#v=onepage&q=&f=false|место=USA|издательство=Palgrave McMillan|год=1996|страницы=149-150149—150|страниц=337|isbn=0-312-16452-1, ISBN 978-0-312-16452-2 }}</ref>
|регионы = {{IRN}}: Көнбайыш Әзербайжан, Көнсығыш Әзербайжан, Ардебиль, Зенджан, Казвин, Хамадан, Кум; өлөшләтә Үҙәк Меркези, Гилян, Курдистан; Мазендеранда һәм Хорасан-Резавиҙағы анклавтар; [[Тәһран]], Кередж, [[Мәшһәд]] ҡалаларында.<br />{{GEO}}: Марнеули, Болниси, Дманиси, Гардабани; компакт рәүештә Сагареджола, Каспиҙа, Мцхетала, Цалкала, Лагодехиҙа, Карелиҙа, Тетри-Цкарола, Гориҙа, Телавиҙа; [[Тбилиси]], Рустави, Дедоплис-Цкаро ҡалаларында.<br />{{RUS}}: компакт рәүештә [[Дағстан]]да (Дербент районы, Табасаран районы, Рутуль районы, Кизляр районы); шулай уҡ Рәсәйҙең бик күп ҡалаларында.<br />''[[Төркиә]]лә'': компакт рәүештә Карста, Ыгдыр илендә, Эрзурум илендә; шулай уҡ Төркиәнең бик күп ҡалаларында.
|официальный язык = {{AZE}}<br />{{RUS}}:<br />
: {{DAG (RUS)}}<ref>Согласно конституции, государственными языками республики являются русский и все языки народов Дагестана. Однако только 14 языков: [[русский язык|русский]], [[аварский язык|аварский]], [[агульский язык|агульский]], азербайджанский, [[даргинский язык|даргинский]], [[кумыкский язык|кумыкский]], [[лакский язык|лакский]], [[лезгинский язык|лезгинский]], [[ногайский язык|ногайский]], [[рутульский язык|рутульский]], [[табасаранский язык|табасаранский]], [[татский язык|татский]], [[цахурский язык|цахурский]], [[чеченский язык|чеченский]], имеют свою письменность и функционируют как государственные.</ref>
|регулирующая организация = —
17 юл:
::Уғыҙ телдәре|Уғыҙ төркөмө
::: Уғыҙ-сельджук төркөмсәһе<ref>[https://books.google.ru/books?id=s-nVAAAAMAAJ&q=огузо-сельджукская+подгруппа&dq=огузо-сельджукская+подгруппа&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjey6384NnKAhXGDSwKHeeFBk0Q6AEIOTAH «Алтайская семья языков и её изучение» Стр. 17] // [[Баскаков, Николай Александрович|Н. А. Баскаков]]., Изд-во «Наука», 1981</ref>
|письмо = латиница (Әзербайжанда) <br /> кириллица (Дағстанда / Рәсәй) <br /> ғәрәп яҙмаһы (Иранда)
|ГОСТ 7.75-97 = азе 025
|ISO1 = az
23 юл:
|ISO3 = aze, azj, azb, qxq, slq
}}
'''Әзербайжа́н теле''' (үҙатамаһы: ''azərbaycan dili'', آذربايجان ديلی, ''азәрбајҹан дили'') — алтай телдәр ғаиләһенә ҡараған, шул уҡ ваҡытта ҡыпсаҡ ареалыареалына ҡараған ҡыпсаҡ телдәренә ҡарағантелдәре һыҙаттары булған, төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайыш тармағытармағына, уғыҙ телдәренең уғыҙ төркөмсәһенә ҡараған тел, әзербайжан халҡының теле.
 
Морфологик төҙөлөшө буйынса әзербайжан теле агглютинатив, синтетик тел{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}. Әзербайжан теленең лексикаһы һәм фонетикаһына фарсы теле һәм ғәрәп теле ҙур йоғонто яһаған.
 
XX быуат дауамында әзербайжан яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәргән. Хәҙерге ваҡытта әзербайжандар өс төрлө яҙма менән файҙаланалар: Иранда ғәрәп яҙмаһы,  — Әзербайжанда - — латиница һәм Дағстанда (Рәсәй) - — кириллица.
 
Әзербайжандың дәүләт теле һәм Дағстандың (Рәсәй) дәүләт телдәренең береһе булып тора. Әзербайжандарҙың компакт йәшәгән урындарында, Иранда (Иран Әзербайжаны) һәм Грузияла (Квемо-Картли) таралған. Әзербайжан телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 25—30  миллион кеше булған.
 
== Атамаһы хаҡында ==
{{Фоторяд|ш1=200|Төрөк-татар теле грамматикаһы.jpg|ш2=230|Page from the Chrestomathy by Mirza Shafi Vazeh.jpg|текст=1. Александр Ҡасим улы Казембәк. «Төрөк-татар теле грамматикаһы» (1846) 2. Мирза Шафи Вазех һәм Тифлис гимназияһының көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Иван Григорьев төҙөгән «Әзербайжан һөйләше (наречиеһы) татар хрестоматияһы»ның бер бите (1852 йыл)|align=left}}
 
Рәсәй империяһында бөтөн төрөк телдәре, шуның эсендә әзербайжан теле лә, ғәҙәттә ''татар'' теле тип аталған. Тағы ла «ҡаф тауы татар теле» тигәне лә осрай<ref>{{книга|автор=Садыхов М.|заглавие=М. Ф. Ахундов и русская литература|издательство=Язычы|место=Баку|год=1986|страницы=135}}</ref>. XIX быуат баштарында бындай атаманан бер аҙ тайпылыш күҙәтелә башлаған. Үҙенең 1831 йылда Николай Алексеевич  Полевойға хатында рус яҙыусыһы Александр Александрович Бестужев-Марлинский «адербиджан-татар» һүҙлеген бер ерҙән дә таба алмауы хаҡында яҙған<ref>{{книга|заглавие=Бестужев-Марлинский А. А. Кавказские повести|издательство=[[Наука (издательство)|Наука]]|место=Спб.|год=1995|страницы=500|isbn=5-02-027932-3}}</ref>. Санкт-Петербург университеты Көнсығыш факультетының беренсе деканы Казембәк Александр Ҡасим улы (Мирза Казембәк) XIX быуаттың беренсе яртыһында тәүге тапҡыр «әзербайжан теле» тигән терминды ғилми нигеҙләгән һәм ҡулланған, шуның менән бергә «адербиджан теле» тип яҙған<ref>{{книга|автор=Гусейнов Г.|заглавие=Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века|издательство=Азербайджанское гос. изд-во|год =1958|страницы=126}}<blockquote>{{oq|ru|Профессором Мирзой Казем-Беком написано более 110 научных трудов, многие из них трактуют об общественно-политических и философских течениях на Востоке; в особенности следует отметить исследования Казем-Бека в изучении азербайджанского языка. Мирза Казем-Бек, более, чем 100 лет тому назад, создал основные принципы научной грамматики азербайджанского языка. Следует также отметить, что именно он впервые научно обосновал и употреблял термин «азербайджанский язык». Причем он писал «адербиджанский» Говоря о своих исследованиях в области изучения азербайджанского языка, Казем-Бек писал: «Я счастлив тем, что первый мог писать так пространно об этом предмете. Я сделал теперь для русского поколения молодых ориенталистов, сколько дозволили мне мои досуги».}}</blockquote></ref>.
 
1852 йылда шағир Мирза Шафи Вазех Тифлис гимназияһы көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Иван Григорьев менән хеҙмәттәшлектә «"Әдербейжан теленең (наречиеһының) татар хрестоматияһы»"н төҙөгән<ref name="Ениколопов"/>. Шул уҡ йылда Төньяҡ Фарсыстан буйлап сәйәхәт иткән Илья Николаевич Березин ҡыҙыҡлы күҙәтеүҙәр яҙып ҡалдырған. «Әдербейджан наречиеһы» тигән термин менән бер рәттән ул шулай уҡ: ''«Иран Әдербайжанында өлкәнең атамаһын йөрөткән төрөк теленең үҙенсәлекле наречиеһы өҫтөнлөк итә»'' тип яҙған<ref>{{книга
|автор = [[Березин, Илья Николаевич|Березин И. Н.]]
|заглавие = Путешествие по Северной Персии
44 юл:
|страницы = 90
|isbn =
}}</ref>. 1857 йылда Лазарь Захарович  Будаговтың «Төрөк-татар әдербәйжан наречиеһына ғәмәли ҡулланма»һы баҫылып сыға. Новочеркасск гимназияһының Көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Мирза Абулғасан Везиров төҙөгән һәм 1859 йылда яҙылған «Татар-әдербижан наречиеһы дәреслеге» баҫылып сыға<ref>{{книга
|автор =
|заглавие =История Азербайджана
56 юл:
 
{{Начало цитаты}}
Ҡаф тауы артында йәшәгән төп мосолман халҡы әзербайжан наречиеһы тип аталған телдә һөйләшә һәм ҡырым татарҙары һәм ҡазан татарҙары һөйләшкән телде аңламай, ә сттән килгән халыҡтың аҙ ғына өлөшө фарсы һәм ғәрәп телендә һөйләшә … Был мохтажлыҡты ҡәнәғәтләндереү өсөн, Тифлис ҡалаһында, көн элгәре цензураны рөхсәт иткән, «Әзербайжан» тип аталған һәм ябай халыҡсан әзербайжан телендә сыҡҡан гәзит формаһындағы хәҙерге заман баҫмаһы кәрәк{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=280-281280—281}}.
{{Конец цитаты}}
 
XIX—XX быуаттың башында шулай уҡ әзербайжан-татар теле тигән атама ла ҡулланылған, ләкин ундай атама юғала барған һәм эҙмә-эҙлекле: төрөк, әзербайжан-төрөк һәм әзербайжан терминдары менән алмаштырылған<ref>{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/leb/leb-2011.htm|title=ТАТАРСКИЕ ЯЗЫКИ|publisher=Литературная энциклопедия|archiveurl=http://www.webcitation.org/65DJrBWBk|archivedate=2012-02-05}}</ref>. Ираника Энциклопедияһы авторҙары фекере буйынса, Иосиф Сталин телде төрөк атамаһынан әзербайжан тигәнгә күсереү тураһында күрһәтмә биргән<ref name="Multiple Authors">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index|заглавие=Azerbaijan||автор=Multiple Authors}}{{oq|en| Then, by the order of Joseph Stalin, the name of the formal language of Azerbaijan was changed from Turkish to Azeri. Both the adoption of Azerbaijan for the region and Azeri for the language of the new entity are historically and linguistically questionable (for detail discussion of these developments in the 19th and early 20th centuries, see Tadeusz Swietochowski, Russian and Azerbaijan: A Borderland in Transition, New York, 1995; Idem, Russian Azerbaijan 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge, 1985, Repr. 2005).}}</ref>. Әзербайжан Халыҡ фронты идара иткән йылдарҙа дәүләт кимәлендә «әзербайжан» атамаһын «төрөк» тигән атамаға алмаштырыу сәйәсәте үткәрелгән. Шулай, 1992 йылдың декабрендә парламент дәүләт теле тураһында закон ҡабул иткән, һәм уны әзербайжан түгел, төрөк тип атау тәҡдим ителгән<ref name="Коммерсантъ">{{статья
|автор = ИГОРЬ Ъ-ЩЕГОЛЕВ
|заглавие = Азербайджан получил государственный язык
69 юл:
|страницы =
|isbn =
}}</ref>. 1993 йыл аҙағында власҡа Гейдар Алиев килеү менән дәүләт теле элеккесә әзербайжан тип атала башлаған (1995  йылғы Конституция)<ref>[http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=2618 1995 йылдың 12 ноябрендә ҡабул ителгән Әзербайжан Республикаһы конституцияһы]</ref>.
 
Инглиз телендәге Ираника энциклопедияһы (Encyclopædia Iranica) әзербайжан телен «Azeri Turkish» (әзербайжан төрөк) йәки ябай ғына «Azeri» тип атаған<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish]</ref>.
75 юл:
== Лингвогеография ==
[[Файл:Azeri_language.png|мини|450px|Әзербайжан теленең таралыу картаһы. Лингвистик яҡтан ҡатнаш зоналар диагоналдәр менән күрһәтелгән. Тура һыҙыҡ менән — Ҡарабах әрмән-әзербайжан конфликтына тиклемге әзербайжан телендә һөйләшкән өлкәләр (1988 йылдан башлап)]]
Әзербайжан теле башлыса 98 % халыҡтың туған теле булған Әзербайжан илендә<ref>[http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ İnzibati — ərazi bölgüsü, əhalinin sayı və tərkibi. Əhalinin milli tərkibi, ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü.] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. {{ref-az}}</ref>, һәм Ирандың төньяҡ-көнбайыш провинцияларында (иң тәүҙә Көнбайыш Әзербайжанда һәм Көнсығыш Әзербайжанда, шулай уҡ Каспий диңгеҙенең көньяҡ-көнсығыш яр буйында: Галуга) һәм төньяҡ Ираҡта (мәҫәлән, Киркукта таралған)<ref>{{статья
|автор =G. Doerfer
|заглавие = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
84 юл:
|том = III
|год = 1988
|страницы = 245-248245—248
|isbn =
}}</ref>.
108 юл:
|том =
|год =
|страницы = 144-145144—145
|isbn =
}}</ref> (әзербайжандарҙың дөйөм һаны 603,070 кеше тәшкил иткән)<ref>{{статья
126 юл:
 
=== Классификацияһы ===
 
Ҡаф тауындағы әзербайжан теленең 4 диалект төркөмө бар<ref name=autogenerated2/><ref name="Языки народов СССР"/>:
* '''көнсығыш''': баҡы, дербент, кубин һәм шемаха диалекттары, муган һәм ленкоран һөйләштәре;
Юл 150 ⟶ 149:
}}{{oq|ru|По схеме проф. М. А. Ширалисва в А. я. различаются следующие шесть диалектальных групп: 1) восточная (кубинский, бакинский, шемахинский, сальянский и ленкоранский диалекты); 2) западная [газахский (не смешивать с казахским языком Казахской ССР), борчалинский и айрумский диалекты]; 3) северная (нухинский, закатальский и куткашенский диалекты); 4) южная (нахичеванский, ордубадский, ереванский диалекты); 5) центральная (кировабадский и карабахский диалекты); 6) диалекты Южного Азербайджана (за пределами СССР).}}</ref>.
 
Ирандағы әзербайжан теле диалекттары: тебриз, урмий, хой, кушчи (Үҙәк остан), марагин, меренд, урьянтепин (Көнбайыш Әзербайжан), туркменчай (Көнсығыш Әзербайжан), ардебиль, сараб, миан, ә шулай уҡ анклавлы: галугях (Мазендеран) һәм Лотфабад һәм Дергез (Хорасан-Резави) диалекттары<ref>{{книга
|автор = Keith Brown, Sarah Ogilvie.
|заглавие = Concise encyclopedia of languages of the world
Юл 157 ⟶ 156:
|издательство = Elsevier
|год = 2009
|страницы = 112-113112—113
|isbn = 0-08-087774-5, ISBN 978-0-08-087774-7
}}</ref>.
Юл 173 ⟶ 172:
 
=== Дөйөм мәғлүмәттәр ===
 
Генетик билдәһе буйынса әзербайжан теленең ике диалект тибы айырыла: уғыҙ (көнбайыш һәм көньяҡ группы диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө) һәм ҡыпсаҡ (көнсығыш һәм төньяҡ диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө)<ref name="Language">{{книга
|автор =
Юл 183 ⟶ 181:
|страницы = 50
|isbn = 5-02-011237-2
}}</ref>. Диалектах араһындағы айырымлыҡ башлыса фонетикала һәм лексикала сағыла. Мудрак Олег Алексеевич, глоттохронология методтары ярҙамында төрөк телдәрен морфология һәм тарихи фонетикаға нигеҙләнеп төркөмләгәндә, телдәр араһындағы айырымлыҡтың проценттарҙағы анализы һөҙөмтәләре дөйөм әзербайжан теленән нухин диалектын айырып сығарыу Тамерлан (Тимур) дәүеренә тура килгәнлеген иҫбатлаған (~1360  г.)<ref>{{книга
|автор = [[Мудрак, Олег Алексеевич|Мудрак О. А.]]
|часть =Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики
Юл 191 ⟶ 189:
|ответственный =Отв. ред. Э. Р. Тенишев
|год = 2002
|страницы = 729-730729—730, 735
|isbn = 5-02-022638-6
}}</ref>
Юл 198 ⟶ 196:
 
== Тарихы ==
Әзербайжан теле үҙенең тамыры менән VII—X быуаттарҙағы хәҙерге төрөк телдәренең уғыҙ тел тармағы өсөн тәүтел булып торған Үҙәк Азия уғыҙ ҡәбиләләре теленә барып тоташа<ref>{{книга
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие =Тюркские языки
Юл 228 ⟶ 226:
}}</ref>.
 
Совет көнсығышты өйрәнеүсе тарихсы Сумбатзаде Али Сойбат Сумбатович әзербайжан теле ул ваҡытта ''«күпселеген уғыҙ төркөмө характерындағы тел булған һәм нигеҙҙә әзербайжандарға ла, төркмәндәргә һәм төрөктәргә лә аңлашылған»'' ти{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=260-261260—261|quote=Нет сомнения в том, что персидский язык был более древним, развитым и богатым, а тюркско-азербайджанский — относительно молодым и ставшим, как мы видели, литературным языком лишь с XI—XIV вв. […] Не следует, однако, забывать, что тюрко-азербайджанский язык того периода в значительной мере носил общетюркский характер огузской группы этого языка и был понятен в своей основе как азербайджанцам, так и туркменам и туркам. С конца же XV в., когда в Азербайджане прекратился приток тюркоязычных племён, кипчакской группы с севера, огузской группы с востока, а также началось размежевание с анатолийскими турками после образования Османского государства, азербайджанский язык все более стабилизировался, шлифовался […] выделяясь в самостоятельный язык тюрко-огузской группы […] Одним из показателей этого процесса (XVI—XVIII вв.) является переход «от многовариантности к одновариантности» в произношении слов, частей речи и т. д., проанализированных в книге М. Джангирова «Образование азербайджанского национального литературного языка».}}. Немец төркиәтсеһе Герхард Дёрфер (инглизсә яҙылышта: Gerhard Doerfer), үҙ сиратында, башланғыс периодта әзербайжан һәм төрөк телдәре араһында айырма бик аҙ булған, ти<ref name="iranica">{{статья
|автор = G. Doerfer
|заглавие = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
Юл 237 ⟶ 235:
|том = III
|год = 1988
|страницы = 245-248245—248
|isbn =
}}{{oq|en|The early Azeri texts '''are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small'''). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).}}</ref>.
 
Әзербайжан әҙәби теле үҫешендә төркиәтсе һәм этнограф Николай Александрович  Баскаков өс период айырған<ref>{{книга
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие =Тюркские языки
Юл 252 ⟶ 250:
}}</ref>:
 
* XIV—XVI  быуаттар — әҙәби әҫәрҙәр фарсы телендә яҙылған дәүерҙә ғәрәп һәм фарсы һүҙҙәре менән тулған иҫке әзербайжан теле үҫеше.
* XIX быуаттың икенсе яртыһы — XX  быуат башы — әҙәби әзербайжан теле, дөйөм халыҡ йәнле теленә яҡынайып, милли әҙәби әзербайжан теле нормаларын ҡабул итә.
* Октябрь революцияһынан һуң — әҙәби әзербайжан теле «"әзербайжан социалистик теле»"нә әүерелә.
 
«Көнсығыш тарихы» хеҙмәтендә Анатолий Петрович  Новосельцев үҙ аллы әзербайжан теленең айырылып сығыу ваҡыты итеп XIV быуатты билдәләй<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века
Юл 265 ⟶ 263:
|страницы = 515
|isbn = 5-02-017711-3, 5-02-018102-1
}}{{oq|ru|Проникновение тюрок в Восточное Закавказье постепенно привело к тюркизации значительной части местного населения, что положило именно в ХI-ХIII вв. начало формированию тюркоязычной азербайджанской народности. Однако отделять тюрок Азербайджана и Восточного Закавказья от малоазиатских до XV-XVI вв. вряд ли правомерно, хотя уже к XIV в. восточнотюркские наречия этого малоазиатско-западноиранско-закавказского региона выделились как самостоятельные. Знаменитый поэт Несими, живший в арабских странах, считается одним из ранних азербайджанских писателей.}}</ref>. Илья Павлович  Петрушевский фекеренсә, был периодта әзербайжан телендә көньяҡ Әзербайжан халҡының бик күп өлөшө һөйләшкән инде<ref>{{статья
|автор = [[Петрушевский, Илья Павлович|Петрушевский И. П.]]
|заглавие = Государства Азербайджана в XV веке
Юл 275 ⟶ 273:
|страницы = 77
|isbn =
}}</ref>. А.  С.  Сумбатзаде фекеренсә, әзербайжан теленең бүтән уғыҙ телдәренән айырылыуы XVIII быуатҡа тамамланған{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=266|quote=Шулай итеп, беҙ XVIII быуатта әзербайжандарҙың, уғыҙ төркөмөндә айырып торорлоҡ, халыҡты халыҡ итеп билдәләүсе, үҙенсәлекле тулы ҡанлы теле формалашҡан тип раҫларға нигеҙебеҙ бар.}}.
 
=== XIV——XVIII быуаттар ===
Әҙәбиәт әзербайжан теленең үҫешендә мөһим роль уйнаған. Әзербайжан теле — иҫке яҙма төрөк телдәренең береһе{{sfn|Ширалиев|2001|с=50}}. Яҙма, классик әзербайжан әҙәбиәтенең башы монгол баҫып алыуынан һуң башлаған. Әзербайжан теленең тәүге яҙма һәйкәлдәре XIII быуатҡа ҡарай<ref>{{книга
|автор = Будагова З.
|заглавие =Азербайджанский язык (краткий очерк)
Юл 295 ⟶ 293:
|том = III
|год = 1988
|страницы = 251-255251—255
|isbn =
}}{{oq|en|A written, classical Azeri Turkish literature began after the Mongol invasion, and developed strongly in the 16th century after the Safavid dynasty established its dominance in Iran. <br />It was in the 13th and 14th centuries that a stylized poetry began to develop, partly due to Eastern Turkic traditions brought from Khorasan during the Mongol occupation. An early example is a couple of verses of Turkish and Persian poetry attributed to the late-13th-century minor poet Sheikh ʿEzz-al-Din Esfarāʾini, known as Ḥasanoḡlu or Pur-e Ḥasan (cf. Heyʾat, 1979, p. 26).}}</ref>. Шул периодтан шиғриәт үҫешә башлаған<ref name="JaBu"/>. Ғасаноғлының замандашы — XIV быуат башында ижад иткән баҡы шағиры Насирҙың төрөк (әзербайжан) телендәге шиғыры (бишюллыҡ) беҙҙең көндәргә саҡлы килеп еткән<ref>{{книга
|автор = [[Ашурбейли, Сара Балабек кызы|Ашурбейли С.]]
|заглавие = История города Баку
Юл 305 ⟶ 303:
|страницы = 191
|isbn = 5-552-00479-5
}}</ref>. XIV быуат аҙағы—XV быуат башы шағиры Нәсими, әзербайжан шиғриәтенең беренсе шедеврҙарын ижад итеп, әзербайжан әҙәби теленә нигеҙ һалған. Әҙәби телде байытыр өсөн ул халыҡсан йәнле һөйләү теленән һәм ауыҙ-тел ижадынан алынған ғибрәтле хикәйәләр (притчалар), тәрән мәғәнәле фекерҙәр (изречения), миҫалдар, идиомалар һ.б. киң файҙаланған. Британника Энциклопедияһына ярашлы, әзербайжан әҙәби теле XV быуатта үҫешә башлаған һәм XVI быуатта юғары үҫеш кимәленә еткән<ref>{{Из|Британника|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/609955/Turkic-languages/80005/Literary-languages|заглавие=Turkic languages}}{{oq|en|An Azerbaijani literary language began to develop in the 15th century. <br />... <br />Azerbaijani reached a high level of development in the 16th century.}}</ref>. <!-- Согласно [[БСЭ]] литературный язык начал складываться с XI века<ref name="bse">{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/great-soviet-encyclopedia/bse/..|title=Азербайджанский язык|publisher=БСЭ|archiveurl=http://www.webcitation.org/6Bz8Ouyv7|archivedate=2012-11-07}}{{oq|ru|В разговорном азербайджанском языке я. наблюдается значительное количество диалектов, которые объединяются в следующие группы: восточную (кубинский, дербенский, бакинский, шемахинский, муганский и ленкоранский); западную (казахский, карабахский, гянджинский и айрумский); северную (нухинский и закатало-кахский); южную (нахичеванский, ордубадский, тебризский диалекты и '''ереванский говор''')}}</ref>.-->
 
[[Файл:Garden of Pleasures by Muhammad Fuzuli.jpg|thumb|left|270px|Физулиҙың «Бәхетлеләр баҡсаһы (Хадикат ус-суада)» әҫәренең әзербайжан телендә яҙылған биттәре, Бағдад. XIX быуат башы (Шекин ханлығы мисәте менән). Әзербайжан тарихы музейы]]
 
XVI—XIX быуаттың башында Әзербайжандың күп өлөшө Сефевид дәүләтенә, ә артабан сығышы менән төрки телле иран шаһтары династияһы идара иткән Каджар Иранына ингән<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Баку, губернский город}}</ref>. Бер йөҙйыллыҡҡа яҡын аралыҡта Сефевидтар Дәүләтендә әзербайжан теле һарай, армия һәм хөкөм теле булып хеҙмәт иткән<ref>{{cite news | title=Turkic-Iranian contacts i. Linguistic contacts|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|author=John R. Perry| url=http://www.iranicaonline.org/articles/turkic-iranian-contacts-i-linguistic| date=January 24, 2006}}{{oq|en|In the 16th century, the Turcophone Safavid family of Ardabil in Azerbaijan, probably of Turkicized Iranian (perhaps Kurdish), origin, conquered Iran and established Turkic, the language of the court and the military, as a high-status vernacular and a widespread contact language, influencing spoken Persian, while written Persian, the language of high literature and civil administration, remained virtually unaffected in status and content.<br />Перевод: В XVI веке тюркоязычная семья Сефевидов из Ардебиля в Азербайджане, вероятно, тюркизированного иранского (возможно, курдского) происхождения, завоевала Иран и установила тюркский — язык судопроизводства и армии, в качестве разговорного языка элиты и широко распространённого в общении, который повлиял на разговорный персидский; в то время как письменный персидский — язык высокой литературы и гражданской администрации, остался практически в неизменном состоянии.}}</ref><ref name="savory07">{{Cite book
| last = Savory
| first = Roger
Юл 333 ⟶ 331:
| url = http://books.google.com/books?id=qwwoozMU0LMC&pg=PA86#PPA87,M1
| pages = 86–87
| quote = }}{{oq|en|Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh).}}</ref><ref>[[Минорский, Владимир Фёдорович|Vladimir Minorsky]]. «The Poetry of Shah Ismail», ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'', University of London, Vol. 10. No. 4, 1942, p. 1006a.</ref><ref name="cambridge">Laurence Lockhart, Peter Jackson. ''The Cambridge History of Iran'', Cambridge University Press, 1986, p. 950, ISBN 0-521-20094-6</ref><ref name="Ronald W. Ferrier 1989. pg 199">Ronald W. Ferrier, «The Arts of Persia». Yale University Press. 1989. pg 199</ref>. Әҙәби әзербайжан теле һәм әҙәбиәте үҫешенә үҙенең шиғырҙарын Хатаи псевдонимы менән яҙған шаһ Исмаил I ҙур өлөш индергән. Шаһтың лексикаһын тикшереүсе М. Джавадова билдәләүенсә, Хатаи ''«XVI  быуаттың беренсе сирегендә әзербайжан әҙәби телен формалаштырыуҙа, раҫлауҙа һәм байытыуҙа мөһим роль уйнаған. Ул әзербайжан теленең бөтөн нескәлектәрен һәм һүҙлек фондын файҙаланған оҫта шағир булған. Был яҡтан уның „Дех-намэ“ әҫәре, үҙенең һүҙлек үҙенсәлектәре буйынса беҙҙең телебеҙ тарихындағы иң өлгөлө әҫәренең береһе, ҙур ҡиммәткә эйә»''{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=225}}. Шағир үҙе, Исмаил шаһ, әҙәбиәтселәрҙе ҡанат аҫтына алған һәм һарайында шағирҙар элитаһын йыйған, улар араһында әзербайжан телендә яҙған Хәбиби, Сурури, Матеми, Шаһи, Ғасими, Кишвәри булған.
 
XVIII быуаттың икенсе яртыһында әзербайжан теле Кубин ханлығының дәүләт акттары, идара учреждениеларының рәсми яҙышыу теленә әүерелгән{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=263-264263—264|quote=Во второй половине XVIII в. азербайджанский язык впервые становится языком государственных актов, официальной переписки в административных учреждениях, в частности, в канцелярии Северо-восточного объединения, созданного Фатали-ханом. Об этом свидетельствуют сохранившиеся в русских архивах тексты разных документов подобного характера. Так, например, в документе на азербайджанском языке, направленном в феврале 1768 г. Кизлярскому коменданту русским чиновником, находившимся в то время в гор. Шемахе, очевидно, кумыком по национальности Темур-беком, было написано: «Кубинский Фатали-хан со внуком Аджи Челебиевым, Усейн-ханом, собрав войска свои, приняли движение... к новой и старой Шемахе, которыми без войны овладели». Сохранился текст соглашения, заключённого в апреле 1776 г. между южнодагестанскими феодалами и Фатали-ханом, об их примирении. В этом соглашении на чисто азербайджанском языке было написано следующее: «Между нами и дербентским, и кубинским Фатали-ханом в наши дела подводим черты и соглашаемся на примирение».}}.
 
=== XIX быуаттан башлап ===
XVI—XVII быуаттарҙан башлап Мөхәммәт Физули, Ковси Табризи һәм башҡа әзербайжан авторҙары хеҙмәттәрендә әзербайжан әҙәби телнең һәм йәнле һөйләү теленең яҡынайыуы башлана, тип билдәләй Н.  Г.  Волкова. Уның фекеренсә, XIX йөҙйыллыҡтың икенсе яртыһында әзербайжан әҙәби теле йәнле һөйләш теле менән тулыһынса яҡынайған<ref>{{книга
|автор = Волкова Н. Г.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Юл 350 ⟶ 348:
}}{{oq|ru|Әзербайжан әҙәби теле нигеҙҙә уғыҙ һәм ҡыпсаҡ ҡәбилә телдәре базаһында үҫешкән, әммә ғәрәп һәм фарсы телдәренең ҙур йоғонтоһо күҙгә ташлана. Әзербайжан әҙәби теленең ғәрәп-фарсы лексикаһы менән туҡланыуы уны халыҡсан һөйләш теленән байтаҡҡа алыҫлаштырған. Әзербайжан әҙәби теленең тарихы яҡынса XIII быуатта башланһа ла, хатта XIV—XVI быуаттарҙа ла әҫәрҙәр башлыса фарсы телендә ижад ителгән. В XVI—XVII вв. более заметно начинает проявляться тенденция сближения литературного языка с разговорным азербайджанским: в творениях Мухаммеда Физули, Говси Тебризи и др. В произведениях поэта XVIII в. Вагифа эта тенденция сближения литературного языка с разговорным проявилась ещё ярче. Таким образом, длительное время в Азербайджане существовало два литературных языка: 1) на азербайджанской основе и 2) на арабско-персидской, с элементами азербайджанского языка. Первый применялся в основном в ашугской поэзии, второй — в юридической литературе, исторических сочинениях и т. п. В 70—80-х годах прошлого столетия завершается процесс оформления азербайджанского литературного языка, который освобождается от многих арабизмов, некоторых тяжёлых арабско-персидских оборотов и тем самым ещё заметнее сближается с разговорным. Большую роль в ускорении этого процесса сыграло творчество М. Ф. Ахундова, Г. Зардаби и др.}}</ref>
 
XIX  быуатта Рәсәйгә ҡушылғанға саҡлы яҙма әҙәби тел ике өлкәлә үҫешкән: Көньяҡ Әзербайжанда (үҙәге Тебризда) һәм Ширванда (үҙәге Шәмәхәлә). Шуның менән бәйле ул ваҡытта Көньяҡ Әзербайжанда баҫылып сыҡҡан төрлө әҙәбиәттә (ғилми, нәфис, дини) ошо регион диалекты элементтары өҫтөнлөк иткән, ә Ширванда — ширван төркөмө диалекттары элементтары<ref>{{статья
|автор = Ширалиев М. Ш.
|заглавие = О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка
Юл 360 ⟶ 358:
|страницы = 79
|isbn =
}}</ref>. XIX быуаттың уртаһында уҡ баҡы һәм шәмәхә диалекттары базаһында хәҙерге әҙәби әзербайжан теле формалашҡан<ref name=autogenerated2>{{Из|БСЭ|заглавие=Азербайджанский язык|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61912/Азербайджанский}}</ref>. Әгәр Ҡаф тауы мосолмандары араһында фарсы телен аңлау ҡыйынлыҡ тыуҙырғанын һәм урындағы әзербайжан телендә яңы әҙәбиәт тә үҫешкәнен иғтибарға алһаң, Мирза Шафи Вазех (Мирза Шафи) һәм Григорьевтың йәнле һәм аңлайышлы телдә рус, әзербайжан һәм фарсы әҙәбиәте әҫәрҙәренең иң яҡшы өлгөләре 1852 йылда сығарған «Хрестоматия»һында бирелеүе бәхәсһеҙ<ref name="Ениколопов"/>. Шулай уҡ әйтергә кәрәк, 1852 йылдың башында уҡ Григорьевтың һәм Мирза Шафиҙың «татар-рус» һүҙлеге тамамланған<ref name="Ениколопов">{{книга
| автор = [[Ениколопов, Иван Константинович|Ениколопов И. К.]]
| заглавие = Поэт Мирза-Шафи
Юл 366 ⟶ 364:
| издательство = Издательство Азербайджанского филиала Академии наук СССР
| год = 1938
| страницы = 70-7170—71
}}</ref>.
 
[[Файл:First eddition of Ekinchi newspaper in Museum of the History of Azerbaijan.jpg|thumb|Әзербайжан телендәге тәүге гәзиттең, «Экинчи» гәзитенең, беренсе баҫмаһы (1875). Әзербайжан тарихы музейы, Баҡы]]
XIX быуаттың икенсе яртыһы осоро әзербайжан әҙәби теленең әүҙем үҫеше менән характерлана. Шуның менән бергә уның ҡулланыу сфераһы киңәйгән. Тап шуға, әзербайжан телен өйәҙ һәм ҡала училищеларының уҡыу пландарына индергәндәр. 1878 йылда, әзербайжан интеллигенцияһы вәкилдәренең талабы буйынса, Горий семинарияһы эргәһендә әзербайжан бүлеге асылған. Бының һөҙөмтәһе булып, уҡытыу яңы (усули-йәҙит) методы менән туған телдә алып барылған әзербайжан мәктәптәре барлыҡҡа килгән {{sfn|Асланов|1989|с=35}}. 1882 йылда әзербайжан телендә «Вэтэн дили» тип аталған тәүге дәреслек баҫылып сыҡҡан. XIX быуат һуңында уҡытыу ике телдә алып барылған рус-татар (йәғни рус-әзербайжан) мәктәптәре асылған. Уларҙа әзербайжан телен уҡытыу 1914 йылға тиклем дауам иткән, артабан, 1913/1914  йылдарҙан башлап, туған телдә уҡытыу тәүге ике класҡа ғына бирелгән{{sfn|Асланов|1989|с=35}}. Китаптарҙың тиражы һәм атамалары һанына ҡарағанда, революцияға тиклемге периодта улар бик күп булмаған. Улар, күпселек халыҡтың китап уҡыу мөмкинселеге булмаған саҡта, башлыса, йәмғиәттең өҫтөнлөклө ҡатламына тәғәйенләнгән булған. 1913 йылғы мәғлүмәттәргә ҡарағанда, Әзербайжанда дөйөм тиражы 173 мең экземпляр тәшкил иткән 273 баҫма берәмек сыҡҡан, тираждың тик 32 % ғына әзербайжан телендә баҫылған<ref>{{книга
| автор =
| заглавие =Развитие национально-русского двуязычия
Юл 387 ⟶ 385:
|издательство = Elsevier
|год = 2009
|страницы = 110-113110—113
|isbn = 978-0-08-087774-7
}}</ref>.
Юл 409 ⟶ 407:
|страницы = 272
|isbn =
}}</ref>-->
Әзербайжан теленең милләт-ара аралашыу теле булараҡ өҫтөнлөклө хәле XIX  быуаттың икенсе яртыһында көсәйҙе<ref>{{книга
|автор = Волкова Н. Г.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Юл 431 ⟶ 429:
|страницы = 74
|isbn = 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0
}}{{oq|en|Languages used at present or in the past as lingua franca in the Caucasus <br />Azeri in Southern Daghestan <br />Kumyk in Northern Daghestan <br />Avar in Western Daghestan <br />Nogay in Northern Daghestan <br />Circassian in Western Caucasus <br />Russian across the Caucasus (since the second half on the 19th c.) <br />... <br />In the 16th- 17th centuries Azeri started to be used as a lingua franca in southern Daghestan by such peoples as Budukh, Kryz, Khinalug, Udi, Tsakhur, Rutul, Tabasaran, Lezgi, partially Avar ad Lak. In the Samur valley of Daghestan, until 1960s, the Rutuls, Tsakhurs, Lezgis and Laks have used a local Azeri koine for mutual communication}}</ref>, XVI—XVII быуаттарҙа ла ул Дағстанда һаман таралған булған әле<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = История Дагестана
Юл 451 ⟶ 449:
|страницы =93
|isbn =
}}</ref>. Көньяҡ Дағстанда әзербайжан теле XX быуат урталарына саҡлы үҙенең милләт-ара аралашыу теле статусын һаҡлап ҡалған. Шулай, 1950-се йылдарҙа Леонид Иванович  Лавров: ''«Көньяҡ Дағсстандың бөтөн ерендә тиерлек әзербайжан теле икенсе тел булып һанала»''тип билдәләгән<ref>{{книга
|автор = Сергеева Г. А.
|часть =Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 469 ⟶ 467:
|страницы = 128
|isbn =
}}</ref>. Рутулдар өсөн яҙма төҙөүҙең "«маҡсатҡа ярашһыҙлығының"» бер сәбәбе булып, Л. И. Лавров билдәләгәнсә, «һәр рутулдың әзербайжан теле кеүек үҫешкән телде яҡшы белеүе торған». Агулдарҙың тик «Әзербайжанға эшкә килеп йөрөүсе сифатындағылары ғына» әзербайжан телен белгән<ref name="sergyuaz">{{книга
|автор = Сергеева Г. А.
|часть =Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 480 ⟶ 478:
}}</ref>.
 
Бынан тыш, әзербайжан теле күрше халыҡтарҙың туған телдәрен аралашыуҙан ҡыҫырыҡлап сығарған. Мәҫәлән, 1890—1907 йылдарҙа Брокгауз һәм Ефрон Энциклопедик һүҙлегендә ''«күрше булып йәшәгәнлектән һәм даими аралашҡанлыҡтан, табасарандар әзербайжандарҙың телен өйрәнгәндәр һәм аҙ-аҙлап үҙҙәренең туған телен оноталар»''тип билдәләнгән<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Кавказские языки}}</ref> (в настоящий момент в табасаранской лексике много заимствований из азербайджанского языка)<ref>{{cite web|url=http://gatchina3000.ru/big/108/321_bolshaya-sovetskaya.htm|title=Табасаранский язык|publisher=БСЭ|archiveurl=http://www.webcitation.org/619t4M0j2|archivedate=2011-08-23}}</ref>. Кавказ телдәрен өйрәнеүсе Адольф  Дирр табасаран теле буйынса хеҙмәт баҫтырып сығарған, һәм әзербайжан теленең табасаран теленә йоғонтоһо ''«һүҙлегендә генә түгел, хатта грамматикаһында ла күренә»'' тигән һығымта яһаған<ref>{{книга
|автор = Сергеева Г. А.
|часть = Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 487 ⟶ 485:
|том = 9
|год = 1989
|страницы =113-114113—114
|isbn =
}}</ref>. Көньяҡ Дағстан буйлап йөрөгән Беккер түбәндәгене хәбәр иткән:
Юл 512 ⟶ 510:
|страницы = 103
|isbn =
}}</ref>. Г.  А.  Эзов үҙенең «Бөйөк Петрҙың әрмәндәр менән бәйләнеше» тигән китабында, әрмән документтарына аңлатмаһында «күпселеген татар (әзербайжан) һүҙҙәре менән сыбарланған әрмән йәнле һөйләү телендә яҙылған» тип билдәләгән, был яҙмалар әрмән теле диалекттарын өйрәнгәндә файҙаланырлыҡ материал була алыр ине<ref>{{книга
|автор = Эзов Г. А.
|часть =
Юл 529 ⟶ 527:
|место =Махачкала
|год = 1964
|страницы = 262-265262—265
|isbn =
}}</ref>. 1923—1928 йылдарҙа әзербайжан теле дағстан мәктәптәрендә уҡытыу маҡсатында ҡулланылған берҙән-бер рәсми тел булған<ref>Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer, 2003; p. 130.{{oq|en|1923 […] saw the beginnings of a strong anti-religion movement in Daghestan, emanating from the Party Government. A crucial part of this movement was the campaign against Arabic. Initially, this meant a move toward Azerbaijani, which was declared the sole language of instruction in 1923, a status that continued only briefly, until 1928, when it was replaced by Kumyk in schools. <br />''Перевод'': В 1923 году […] началось мощное движение против религии в Дагестане, исходящее из партийного правительства. Важнейшей частью этого движения являлась кампания против арабского языка. Первоначально это означало переход к азербайджанскому, который был объявлен единственным языком обучения в 1923 году. Этим статусом он пользовался недолго, до 1928 года, когда он был заменён в школах на кумыкский}}</ref>. 1952 йылға саҡлы рутуль мәктәптәрендә уҡытыу әзербайжан телендә алып барылған. Цахурҙарҙың 1938 йылдан 1952 йылға, уны рус теле менән алмаштырғанға саҡлы, әзербайжан теле шулай уҡ мәктәптә уҡытыу теле булған<ref>{{книга
|автор = Талибов Б. Б.
|часть = Цахурский язык
Юл 547 ⟶ 545:
==== Совет Әзербайжаны ====
[[Файл:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb|left|180px|Әзербайжан Демократик Республикаһы Бойондороҡһоҙлоғо тураһында Декларацияның әзербайжан (ул саҡтағы терминология буйынса «төрөк») телендәге тексы]].
1918 йылдың майында көньяҡ-көнсығыш Ҡаф тауы арты территорияһында бойондороҡһоҙ Әзербайжан Демократик Республикаһы (ӘДР) иғлан ителгән. Яңы барлыҡҡа килгән дәүләттә ниндәй тел - — төрөкмө әллә әзербайжанмы - — дәүләт теле булыуын хәл итерлек уртаҡ ҡараш булмаған<ref>{{Книга:Шнирельман: Войны памяти|34-35}}{{oq|ru|Мало того, поначалу в Азербайджане даже не было согласия относительно того, какой язык положить в основу литературного языка нового государства — турецкий или азербайджанский (Swietochowski, 1991. Р. 57—61; 1995. Р. 68-69, 79). Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно. Даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 года Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870—1925) до конца своих дней называл себя «тюрком». Только после 1936 году термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование}}</ref>, но уже 27 июня государственным языком АДР был провозглашён тюркский (азербайджанский) язык<ref>Азербайджанская Демократическая Республика (1918―1920). Законодательные акты. (Сборник документов). — Баку, 1998, с. 201</ref>.
 
Әзербайжанда Совет власы урынлаштырылғандан һуң әзербайжан теле күп яҡлы үҫеш алған. 1920 йылдың 16 авгусында Азревком «1 һәм 2 баҫҡыс мәктәптәрендә телдәр уҡытыу тураһында» тигән Декрет ҡабул иткән. Шуның менән төрөк (әзербайжан) телен 2 баҫҡыслы мәктәптәрҙә тәүге уҡыу йылынан башлап (уҡыуҙың алтынсы йылы) аҙнаға 4 сәғәт мотлаҡ уҡытыла торған дәрестәр рәтенә индергәндәр<ref>{{книга
Юл 557 ⟶ 555:
|страницы = 208
|isbn =
}}</ref>. 1921 йылдың июлендә (Ҡаф тауы арты Үҙәк Башҡарма Комитеты) ЗакЦИК-тың икенсе сессияһы ҡайһы бер юғары типтағы мәктәптәрҙә, шулай уҡ техникумдарҙа Ҡаф тауы арты халыҡтарының төп телдәрен һәм уларҙың тарихын һәм көнкүрешен мотлаҡ өйрәнеү тураһында ҡарар ҡабул иткән<ref>{{книга
|автор =Гулиев Дж. Б.
|заглавие = Под знаменем ленинской национальной политики (осуществление Коммунистической партией ленинской национальной политики в Азербайджане в 1920—1925 гг.)
Юл 576 ⟶ 574:
 
[[Файл:Ana Dili.JPG|thumb|250px|Нахичевань ҡалаһындағы туған телгә һәйкәл, Әзербайжан]]
Совет заманында Ҡаф тауы артында тик Әрмәнстан һәм Грузия ғына үҙ конституцияларына дәүләт теле тураһындағы статьяларҙы индерә алған, шул уҡ ваҡытта Совет Әзербайжанында XX быуаттың икенсе яртыһына саҡлы әзербайжан теле ниндәй ҙә булһа статусҡа эйә булмаған. 1940-сы йылдар аҙағында — 1950-се йылдар башында, Әзербайжан ССР-ы етәксеһе Мир Джафар Багиров дәүерендә әзербайжан телен дәүләт теле итеп иғлан итеүгә ынтылыш яһалған. Хатта бөтөн республиканың учреждениеларын һәм предприятиеларын әзербайжан теленә күсереүҙе тәьмин итергә тейешле комиссия ла ойошторолған булған, ләкин Багировты эштән бушатыу һәм артабан уны ҡулға алыу менән бәйле, был эш туҡтап ҡалған{{sfn|Гасанлы|2009|с=140-141140—141}}. Тик 1956 йылдың 21 авгусында ғына Әзербайжан ССР-ының 1937 йылғы Конституцияһына дәүләт теле тураһындағы статья өҫтәлгән, һәм әзербайжан теле республикала дәүләт теле тип иғлан ителгән{{sfn|Гасанлы|2009|с=175-177175—177}}. Джамиль Поладхан оғлы Ғасанлы әзербайжан телен киң һәм бөтөн ерҙә, дәүләт учреждениеларында, эш башҡарыуҙа, шулай уҡ уҡыу һәм мәҙәниәт йорттарында ҡулланыу «милли үҙаңдың үҫешенә этәргес бирҙе» тип уйлай{{sfn|Гасанлы|2009|с=8}}. Әзербайжан ССР-ының 1978 йылғы артабанғы Конституцияһының Ст. 73-сө статьяһы шулай уҡ әзербайжан телен дәүләт теле тип иғлан иткән<ref>{{книга
|автор = Совыет Юнион.
|заглавие = Конституция (Основной Закон) Союза Советских Социалистических Республик, конституции (Основные Законы) Союзных Советских Социалистических Республик
Юл 588 ⟶ 586:
 
==== Иран Әзербайжаны ====
 
Ирандағы 1905—1911 йылдарҙағы Конституцион революцияһы йылдарында Иран Әзербайжанында әзербайжан телендә демократик гәзиттәр баҫылып сыға башлаған, яңы методлы әзербайжан мәктәптәре һаны күбәйгән<ref name="Autogreat">{{книга
|автор = Алиев С. М.
Юл 646 ⟶ 643:
== Яҙмаһы ==
[[Файл:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|left|thumb|180px|[[Иран әзербайжандары йәки Көньяҡ әзербайжандар ғәрәп яҙмаһын файҙалана. Иллюстрацияла әзербайжан шағиры Ғүмри Дарбанди китабы [[:az:Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri|Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri]] (1819—1891). Китаптың атамаһы — әзерб. کتاب کلیات کنز المصائب — قمری دربندی مرحوم]]
ХХ быуат дауамында әзербайжан теленең яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәреш кисергән. 1922 йылға саҡлы әзербайжандар, төрөк телдәренә хас үҙенсәлекле билдәләр ([[Нэф|ڭ‎]], [[Гаф|گ]], [[ве (хәреф)|ۋ]], [[Че (фарсы алфавиты хәрефе)|ﭺ]], [[Пе (фарсы алфавиты хәрефе)|پ]], [[Жэ (фарсы хәрефе)|ژ‎]]) өҫтәлгән ғәрәп алфавиты менән файҙаланған <ref>{{книга
|автор = Гиляревский Р. С., Гривнин В. С.
|заглавие = Определитель языков мира по письменности
Юл 669 ⟶ 666:
|издательство =
|год = 1928
|страницы = 58-5958—59
|isbn =
}}</ref>. Уңыш ҡаҙанмаған тырышлыҡтарҙан һуң<ref name="alifbaakhund"/> ахырҙа, 1873 йылда, латин һәм рус алфавиттарына таянып, силлабик ғәрәп алфавитын тулыһынса алмаштырған һәм әзербайжан теленең өн үҙенсәлектәренә ҡулайлашҡан алфавит төҙөгән<ref name="КЛЭ">{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-3752.htm|title=АХУ́НДОВ, Мирза Фаталии|publisher=Кратка литературная энциклопедия|archiveurl=http://www.webcitation.org/6846JsoMW|archivedate=2012-05-31}}</ref>. Һуңғыһы 42 билдәнән торған<ref name="alifbaakhund"/>. Әзербайжан алфавитын латинлаштырыу мәсьәләһе 1906 йылда ла ҡуҙғатылған<ref>{{книга
Юл 784 ⟶ 781:
Хәҙерге ваҡытта яҙманың бер нисә варианты файҙаланыла — Әзербайжан Республикаһында латиница нигеҙендә, Иран Әзербайжанында ғәрәп яҙмаһы нигеҙендә һәм Дағстанда кириллица нигеҙендә.
 
Хәҙерге әзербайжан әлифбәһе [[Төрөк теле|төрөк әлифбәһе]] нигеҙендә төҙөлгән. Ул 32 хәрәфтән тора. Шул иҫәптән 29 хәрәф төрөк әлифбәһенән, 3 хәреф телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй  — Ә ә, Х Х, Q q хәрефтәре.
 
== Лингвистик характеристикһы ==
 
Әзербайжан теле төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайыш тармағының уғыҙ телдәре төркөмсәһенә ҡарай. Шул төркөмсәгә ғағауз, ҡырым татар теленең көньяҡ яры диалекты, үзбәк теле уғыҙ диалекты, салар, төрөк һәм төркмән телдәре ҡарай. Әзербайжан теленең ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәре уны үзбәк, нуғай һәм ҡумыҡ телдәре менән яҡынайта<ref name="Языки народов СССР">{{книга
|автор = Гаджиева Н. З.
Юл 796 ⟶ 792:
|том =2
|год = 1966
|страницы = 66-6766—67
|isbn =
}}</ref>.
 
Фарсыстан провинцияһында йәшәгән ҡашҡай ҡәбиләләре һөйләшкән ҡашҡай наречиеһы әзербайжан теленә бик яҡын тора. Василий Владимирович  Бартольд, 1914 йылда А. Ромаскевич яҙып алған йырҙарҙан сығып, ҡашҡайҙар теле төркмән һәм әзербайжан теленә яҡын булған төрөк теленең көньяҡ диалекты тигән<ref>{{книга
|автор = [[Бартольд, Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]
|заглавие =Сочинения
Юл 845 ⟶ 841:
|-
! Танау тартынҡылары
| colspan=2 | /m/<br />⟨м⟩ ⟨m⟩
| colspan=2 | /n/<br />⟨н⟩ ⟨n⟩
| colspan=2 |
| colspan=2 |
Юл 853 ⟶ 849:
|-
! Шартлаулы тартынҡылар
| /p/<br />⟨п⟩ ⟨p⟩
| /b/<br />⟨б⟩ ⟨b⟩
| /t/<br />⟨т⟩ ⟨t⟩
| /d/<br />⟨д⟩ ⟨d⟩
| /t͡ʃ/<br />⟨ч⟩ ⟨ç⟩
| /d͡ʒ/<br />⟨ҹ⟩ ⟨c⟩
| /c/<br />⟨к⟩ ⟨k⟩
| /ɟ/<br />⟨ҝ⟩ ⟨g⟩
| /k/<br />⟨к⟩ ⟨k⟩
| /ɡ/<br />⟨г⟩ ⟨q⟩
| colspan=2 |
|-
! Фрикатив тартынҡылар
| /f/<br />⟨ф⟩ ⟨f⟩
| /v/<br />⟨в⟩ ⟨v⟩
| /s/<br />⟨с⟩ ⟨s⟩
| /z/<br />⟨з⟩ ⟨z⟩
| /ʃ/<br />⟨ш⟩ ⟨ş⟩
| /ʒ/<br />⟨ж⟩ ⟨j⟩
| colspan=2 |
| /x/<br />⟨х⟩ ⟨x⟩
| /ɣ/<br />⟨ғ⟩ ⟨ğ⟩
| /h/<br />⟨һ⟩ ⟨h⟩
|-
! Аппроксиманттар
| colspan=2 |
| colspan=2 | /l/<br />⟨л⟩ ⟨l⟩
| colspan=2 |
| colspan=2 | /j/<br />⟨ј⟩ ⟨y⟩
| colspan=2 |
| colspan=2 |
|-
! Ҡалтырауыҡ тартынҡылар/<br />Бер баҫымлы тартынҡылар
| colspan=2 |
| colspan=2 | /r~ɾ/<br />⟨р⟩ ⟨r⟩
| colspan=2 |
| colspan=2 |
Юл 904 ⟶ 900:
# ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ һәм /d͡ʒ/ [t͡s] һәм [d͡z] кеүек реалләшә (Тебриз, Киркук, Нахичевань, Ҡарабах).
# Киркук диалектында /w/ ғәрәп теле үҙләштермәләрҙең аллофон /v/ кеүек.
# Баҡы диалектында /ov/ [oʊ], ә /ev/ һәм /øv/  — [œy] дифтонгыһы булып реалләшеүе мөмкин.
# Көнбайыш диалекттарҙа /d͡ʒ/ /ʒ/ кеүек реалләшә.
 
Юл 940 ⟶ 936:
# Әҙәби телдә танау өндәре һәм дифтонгтар юҡ (ләкин диалекттарҙа бар).
# /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ һуҙынҡыһы һүҙ башында осрамай.
# Ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡылар булыуы мөмкин (яҙыуҙа билдәләнмәйҙәр). Әйтелештәге тирбәлеүҙәр арҡаһында (ҡайһы бер үҙләштермәләр оҙон да, ҡыҫҡа ла әйтелеүе мөмкин) оҙон һуҙынҡыларҙың фонема статусы бәхәсле. Төп әзербайжан һүҙҙәрендә оҙон һуҙынҡылар юҡ.
 
Юғарыла һанап киткән фонемаларҙан тыш, ҡайһы бер диалекттарҙа һәм һөйләштәрҙә ''ц'' и ''дз'' аффрикаттары, шулай уҡ теш-теш ''∂'' (башҡорт һәм төркмән телендәге кеүек) һәм веляр һыҙғыслы танау өнө ''н'' (мәҫәлән, немец һүҙендәге кеүек ''dinge''){{sfn|Грамматика|1971|с=16}}
Юл 948 ⟶ 944:
 
==== Исем ====
Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
 
Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
 
==== Килеш системаһы ====
Әзербайжан телендә 6 килеш бар{{sfn|Грамматика|1971|с=43-4443—44}}{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}.
* төп ''(adlıq hal)'' — субъектты, билдәләнмәгән объектты йәиһә атрибутты аңлата;
* эйәлек ''(yiyəlik)'' — эйәгә ҡарауҙы һәм билдәлелекте аңлата;
Юл 1005 ⟶ 1000:
 
== Әҙәбиәт ==
 
«Китаби Деде Коркуд» уғыҙ героик эпосы<ref>[http://web.archive.org/web/20071018022457/http://turkmenkorkut.blogspot.com/2007/04/1962.html Минең олатайым Коркут китабы. Уғыҙ героик эпосы. М-Л, 1962]</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20050525145131/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm «Китаби дедем Коркуд ала лисани таифеи огузан»]</ref> XIII—XV быуаттарҙа тулыһынса формалашып бөткән. Ул иртә эпоха дөйөм уғыҙ әҙәби традицияһына ҡарай, һәм төрөк, үзбәк, төркмән һ.б. төрки халыҡтарының дөйөм әҙәби байлығы ла.
 
Әҙәби әзербайжан теле әзербайжан халҡы формалашыуы менән йәнәшә барған. Әзербайжан төркиҙәре телендәге әҙәбиәткә XIV—XV быуаттарҙа нигеҙ һалынған<ref name="История Востока">История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. [http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm Глава V]. — {{М}}: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3</ref>. Әзербайжан телендәге автор әҙәбиәте һәйкәленең һаҡланып ҡалған иң иртә өлгөһө XIV быуатҡа ҡарай — ул Изеддин Ғасаноғлының газеле - — шиғри юлы<ref>Антология азербайджанской поэзии в 3-х томах, т. 1, М., 1960.</ref><ref>Даулет-шах Алайе Самарканди, Тезкерет-ош-шаорае, (Тегеран, 1337 с г. х. (1958))</ref><ref>Азәрбаjҹaн әдәбиjjаты тарихи, ч. 1, Бакы, 1960.</ref>. Хәҙерге заман әзербайжан әҙәби теле, Мирза Фаталм Ахундов, Джалил Гусейнкули оғлы Мамедкулизаде, М. А. Сабир кеүек алдынғы ҡарашлы әҙәбиәт эшмәкәрҙәре һәм мәғрифәтселәренең тырышлығына таянып, формалашҡан; уның яңы үҫеш этабы 1918 йылда Әзербайжан Демократик Республикаһы барлыҡҡа килеүенә һәм милләттең консолидацияһына бәйләнгән.
 
Әзербайжан телендә гәзит-журналдар 1820-18301820—1830 йылдарҙа баҫыла башлаған.<ref>1892 йылдың октябренән 1893 йылдың 25 октябренә саҡлы Ҡаф тауы крайында түбәндәге баҫмалар сыҡҡан: әрмән телендә — 84, грузин телендә — 66, рус телендә — 39, әзербайжан телендә телендә — 2, француз телендә — 3 һәм немец телендә — 1 См. : [ЭСБЕ]</ref>
 
== Хәҙерге хәле ==
Әзербайжан теле Әзербайжан Республикаһының дәүләт теле һәм Дағстан Республикаһының рәсми телдәренең береһе. Дағстан]] (Рәсәй).
 
2001 йылдың 18 июнендә Әзербайжан президенты Гейдар Алиев «Дәүләт телен ҡулланыуҙы камиллаштырыу тураһында» тигән Указына ҡул ҡуя, 2001 йылдың 1 авгусында бөтөн ерҙә лә әзербайжан алфавитын латин графикаһына алмаштырыу башҡарылған. 2001 йылдың 9 авгусында «Әзербайжан алфавиты һәм теле» тигән Указ сыҡҡандан башлап, 1 август Әзербайжан алфавиты һәм теле көнө байрамы итеп билдәләнә<ref>{{cite news | title=Сегодня - День азербайджанского алфавита и языка |publisher=Информационное Агентство "The First News"| url=http://1news.az/society/20090801093608648.html| date=01 августа 2009}}</ref>.
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 1027 ⟶ 1021:
|место =Баку
|год = 1989
|страницы = 71-7271—72
|isbn = 5-8066-0213-3
|ref= Асланов
Юл 1046 ⟶ 1040:
|издательство = Флинта
|год = 2009
|страницы = 140-141140—141
|isbn =
|ref= Гасанлы