Әзербайжан теле: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up, replaced: Мөхәммәд → Мөхәммәт using AWB |
Akkashka (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
2 юл:
|цвет = алтай
|имя = Әзербайжан теле
|самоназвание = {{unicode|Azərbaycan dili,<br
|произношение={{ipa|azærbajdʒan dili}}
|страны = {{AZE}}, {{IRN}}, {{IRQ}}<ref>Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство "Большая Советская Энциклопедия", 1969, стр. 277.{{oq|ru|ӘЗЕРБАЙЖАН ТЕЛЕ, Әзербайжанда, Грузияла, Дағстанда, Үзбәкстанда, Төркмәнстанда, Ҡаҙағстанда һәм Украинала, шулай уҡ Иранда һәм Ираҡта йәшәгән әзербайжандарҙың теле. Элекке СССР территорияһында говорит около 2,94 млн. кеше әзербайжан телендә һөйләшкән (1959; 1965 йыл башына 3,6 млн, баһа). Әзербайжан теле төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайышы тармағына ҡарай.}}</ref>, {{GEO}}, {{RUS}}, {{AFG}}<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/languages/azj|title=Azerbaijani, North|accessdate=2016-06-17|archiveurl=http://archive.is/YzmaD|archivedate=2016-06-17}}</ref><ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/languages/azb|title=Azerbaijani, South|accessdate=2016-06-17|archiveurl=http://archive.is/fZSh4|archivedate=2016-06-17}}</ref>, {{UKR}}, {{TUR}}, {{KAZ}}, {{ARM}} (1988 йылға тиклем), {{TKM}}, {{UZB}}, {{KGZ}}<ref>Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М. Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз. <!-- — ISBN 2131 Т11272 это тип заказа и номер тиража --></ref><ref>http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «voluntarily» resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50 000 in 1950.29</ref><ref name="books.google.com">{{книга|автор=Hafeez Malik|заглавие=Central Asia. The problem of Nagorno-Karabakh|ссылка=http://books.google.com/books?id=qkKOpAYG7zMC&pg=PA149&dq#v=onepage&q=&f=false|место=USA|издательство=Palgrave McMillan|год=1996|страницы=
|регионы = {{IRN}}: Көнбайыш Әзербайжан, Көнсығыш Әзербайжан, Ардебиль, Зенджан, Казвин, Хамадан, Кум; өлөшләтә Үҙәк Меркези, Гилян, Курдистан; Мазендеранда һәм Хорасан-Резавиҙағы анклавтар; [[Тәһран]], Кередж, [[Мәшһәд]] ҡалаларында.<br
|официальный язык = {{AZE}}<br
: {{DAG (RUS)}}<ref>Согласно конституции, государственными языками республики являются русский и все языки народов Дагестана. Однако только 14 языков: [[русский язык|русский]], [[аварский язык|аварский]], [[агульский язык|агульский]], азербайджанский, [[даргинский язык|даргинский]], [[кумыкский язык|кумыкский]], [[лакский язык|лакский]], [[лезгинский язык|лезгинский]], [[ногайский язык|ногайский]], [[рутульский язык|рутульский]], [[табасаранский язык|табасаранский]], [[татский язык|татский]], [[цахурский язык|цахурский]], [[чеченский язык|чеченский]], имеют свою письменность и функционируют как государственные.</ref>
|регулирующая организация = —
17 юл:
::Уғыҙ телдәре|Уғыҙ төркөмө
::: Уғыҙ-сельджук төркөмсәһе<ref>[https://books.google.ru/books?id=s-nVAAAAMAAJ&q=огузо-сельджукская+подгруппа&dq=огузо-сельджукская+подгруппа&hl=ru&sa=X&ved=0ahUKEwjey6384NnKAhXGDSwKHeeFBk0Q6AEIOTAH «Алтайская семья языков и её изучение» Стр. 17] // [[Баскаков, Николай Александрович|Н. А. Баскаков]]., Изд-во «Наука», 1981</ref>
|письмо = латиница (Әзербайжанда) <br
|ГОСТ 7.75-97 = азе 025
|ISO1 = az
23 юл:
|ISO3 = aze, azj, azb, qxq, slq
}}
'''Әзербайжа́н теле''' (үҙатамаһы: ''azərbaycan dili'', آذربايجان ديلی, ''азәрбајҹан дили'') — алтай телдәр ғаиләһенә ҡараған, шул уҡ ваҡытта ҡыпсаҡ
Морфологик төҙөлөшө буйынса әзербайжан теле агглютинатив, синтетик тел{{sfn|Ширалиев|1996|с=163}}. Әзербайжан теленең лексикаһы һәм фонетикаһына фарсы теле һәм ғәрәп теле ҙур йоғонто яһаған.
XX быуат дауамында әзербайжан яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәргән. Хәҙерге ваҡытта әзербайжандар өс төрлө яҙма менән файҙаланалар: Иранда ғәрәп яҙмаһы,
Әзербайжандың дәүләт теле һәм Дағстандың (Рәсәй) дәүләт телдәренең береһе булып тора. Әзербайжандарҙың компакт йәшәгән урындарында, Иранда (Иран Әзербайжаны) һәм Грузияла (Квемо-Картли) таралған. Әзербайжан телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны
== Атамаһы хаҡында ==
{{Фоторяд|ш1=200|Төрөк-татар теле грамматикаһы.jpg|ш2=230|Page from the Chrestomathy by Mirza Shafi Vazeh.jpg|текст=1. Александр Ҡасим улы Казембәк. «Төрөк-татар теле грамматикаһы» (1846) 2. Мирза Шафи Вазех һәм Тифлис гимназияһының көнсығыш телдәре уҡытыусыһы Иван Григорьев төҙөгән «Әзербайжан һөйләше (наречиеһы) татар хрестоматияһы»ның бер бите (1852 йыл)|align=left}}
Рәсәй империяһында бөтөн төрөк телдәре, шуның эсендә әзербайжан теле лә, ғәҙәттә ''татар'' теле тип аталған. Тағы ла «ҡаф тауы татар теле» тигәне лә осрай<ref>{{книга|автор=Садыхов М.|заглавие=М. Ф. Ахундов и русская литература|издательство=Язычы|место=Баку|год=1986|страницы=135}}</ref>. XIX быуат баштарында бындай атаманан бер аҙ тайпылыш күҙәтелә башлаған. Үҙенең 1831 йылда Николай Алексеевич
1852 йылда шағир Мирза Шафи Вазех Тифлис гимназияһы көнсығыш телдәре уҡытыусыһы
|автор = [[Березин, Илья Николаевич|Березин И. Н.]]
|заглавие = Путешествие по Северной Персии
44 юл:
|страницы = 90
|isbn =
}}</ref>. 1857 йылда Лазарь Захарович
|автор =
|заглавие =История Азербайджана
56 юл:
{{Начало цитаты}}
Ҡаф тауы артында йәшәгән төп мосолман халҡы әзербайжан наречиеһы тип аталған телдә һөйләшә һәм ҡырым татарҙары һәм ҡазан татарҙары һөйләшкән телде аңламай, ә сттән килгән халыҡтың аҙ ғына өлөшө фарсы һәм ғәрәп телендә һөйләшә … Был мохтажлыҡты ҡәнәғәтләндереү өсөн, Тифлис ҡалаһында, көн элгәре цензураны рөхсәт иткән, «Әзербайжан» тип аталған һәм ябай халыҡсан әзербайжан телендә сыҡҡан гәзит формаһындағы хәҙерге заман баҫмаһы кәрәк{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=
{{Конец цитаты}}
XIX—XX быуаттың башында шулай уҡ әзербайжан-татар теле тигән атама ла ҡулланылған, ләкин ундай атама юғала барған һәм эҙмә-эҙлекле: төрөк, әзербайжан-төрөк һәм әзербайжан терминдары менән алмаштырылған<ref>{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/litenc/encyclop/leb/leb-2011.htm|title=ТАТАРСКИЕ ЯЗЫКИ|publisher=Литературная энциклопедия|archiveurl=http://www.webcitation.org/65DJrBWBk|archivedate=2012-02-05}}</ref>. Ираника Энциклопедияһы авторҙары фекере буйынса, Иосиф Сталин телде төрөк атамаһынан әзербайжан тигәнгә күсереү тураһында күрһәтмә биргән<ref name="Multiple Authors">{{Из|Ираника|http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-index|заглавие=Azerbaijan||автор=Multiple Authors}}{{oq|en| Then, by the order of Joseph Stalin, the name of the formal language of Azerbaijan was changed from Turkish to Azeri. Both the adoption of Azerbaijan for the region and Azeri for the language of the new entity are historically and linguistically questionable (for detail discussion of these developments in the 19th and early 20th centuries, see Tadeusz Swietochowski, Russian and Azerbaijan: A Borderland in Transition, New York, 1995; Idem, Russian Azerbaijan 1905-1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge, 1985, Repr. 2005).}}</ref>. Әзербайжан Халыҡ фронты идара иткән йылдарҙа дәүләт кимәлендә «әзербайжан» атамаһын «төрөк» тигән атамаға алмаштырыу сәйәсәте үткәрелгән. Шулай, 1992 йылдың декабрендә парламент
|автор = ИГОРЬ Ъ-ЩЕГОЛЕВ
|заглавие = Азербайджан получил государственный язык
69 юл:
|страницы =
|isbn =
}}</ref>. 1993 йыл аҙағында власҡа Гейдар Алиев килеү менән дәүләт теле элеккесә әзербайжан тип атала башлаған (1995
Инглиз телендәге Ираника энциклопедияһы (Encyclopædia Iranica) әзербайжан телен «Azeri Turkish» (әзербайжан төрөк) йәки ябай ғына «Azeri» тип атаған<ref>[http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-viii AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish]</ref>.
75 юл:
== Лингвогеография ==
[[Файл:Azeri_language.png|мини|450px|Әзербайжан теленең таралыу картаһы. Лингвистик яҡтан ҡатнаш зоналар диагоналдәр менән күрһәтелгән. Тура һыҙыҡ менән — Ҡарабах әрмән-әзербайжан конфликтына тиклемге әзербайжан телендә һөйләшкән өлкәләр (1988 йылдан башлап)]]
Әзербайжан теле башлыса 98 % халыҡтың туған теле булған Әзербайжан илендә<ref>[http://www.stat.gov.az/source/demoqraphy/ İnzibati — ərazi bölgüsü, əhalinin sayı və tərkibi. Əhalinin milli tərkibi, ana dili və sərbəst danışdığı dillərə görə bölgüsü.] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi.
|автор =G. Doerfer
|заглавие = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
84 юл:
|том = III
|год = 1988
|страницы =
|isbn =
}}</ref>.
108 юл:
|том =
|год =
|страницы =
|isbn =
}}</ref> (әзербайжандарҙың дөйөм һаны 603,070 кеше тәшкил иткән)<ref>{{статья
126 юл:
=== Классификацияһы ===
Ҡаф тауындағы әзербайжан теленең 4 диалект төркөмө бар<ref name=autogenerated2/><ref name="Языки народов СССР"/>:
* '''көнсығыш''': баҡы, дербент, кубин һәм шемаха диалекттары, муган һәм ленкоран һөйләштәре;
Юл 150 ⟶ 149:
}}{{oq|ru|По схеме проф. М. А. Ширалисва в А. я. различаются следующие шесть диалектальных групп: 1) восточная (кубинский, бакинский, шемахинский, сальянский и ленкоранский диалекты); 2) западная [газахский (не смешивать с казахским языком Казахской ССР), борчалинский и айрумский диалекты]; 3) северная (нухинский, закатальский и куткашенский диалекты); 4) южная (нахичеванский, ордубадский, ереванский диалекты); 5) центральная (кировабадский и карабахский диалекты); 6) диалекты Южного Азербайджана (за пределами СССР).}}</ref>.
Ирандағы әзербайжан теле диалекттары: тебриз, урмий, хой, кушчи (Үҙәк остан), марагин, меренд, урьянтепин (Көнбайыш
|автор = Keith Brown, Sarah Ogilvie.
|заглавие = Concise encyclopedia of languages of the world
Юл 157 ⟶ 156:
|издательство = Elsevier
|год = 2009
|страницы =
|isbn = 0-08-087774-5, ISBN 978-0-08-087774-7
}}</ref>.
Юл 173 ⟶ 172:
=== Дөйөм мәғлүмәттәр ===
Генетик билдәһе буйынса әзербайжан теленең ике диалект тибы айырыла: уғыҙ (көнбайыш һәм көньяҡ группы диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө) һәм ҡыпсаҡ (көнсығыш һәм төньяҡ диалекттар һәм һөйләштәр төркөмө)<ref name="Language">{{книга
|автор =
Юл 183 ⟶ 181:
|страницы = 50
|isbn = 5-02-011237-2
}}</ref>. Диалектах араһындағы айырымлыҡ башлыса фонетикала һәм лексикала сағыла. Мудрак Олег Алексеевич, глоттохронология методтары ярҙамында төрөк телдәрен морфология һәм тарихи фонетикаға нигеҙләнеп төркөмләгәндә, телдәр араһындағы айырымлыҡтың проценттарҙағы анализы һөҙөмтәләре дөйөм әзербайжан теленән нухин диалектын айырып сығарыу Тамерлан (Тимур) дәүеренә тура килгәнлеген иҫбатлаған (~1360
|автор = [[Мудрак, Олег Алексеевич|Мудрак О. А.]]
|часть =Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики
Юл 191 ⟶ 189:
|ответственный =Отв. ред. Э. Р. Тенишев
|год = 2002
|страницы =
|isbn = 5-02-022638-6
}}</ref>
Юл 198 ⟶ 196:
== Тарихы ==
Әзербайжан теле үҙенең тамыры менән VII—X быуаттарҙағы хәҙерге төрөк телдәренең уғыҙ тел тармағы өсөн тәүтел булып торған Үҙәк Азия
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие =Тюркские языки
Юл 228 ⟶ 226:
}}</ref>.
Совет көнсығышты өйрәнеүсе тарихсы Сумбатзаде Али Сойбат Сумбатович әзербайжан теле ул ваҡытта ''«күпселеген уғыҙ төркөмө характерындағы тел булған һәм нигеҙҙә әзербайжандарға ла, төркмәндәргә һәм төрөктәргә лә аңлашылған»'' ти{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=
|автор = G. Doerfer
|заглавие = AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish
Юл 237 ⟶ 235:
|том = III
|год = 1988
|страницы =
|isbn =
}}{{oq|en|The early Azeri texts '''are a part of the Old Osmanli literature (the difference between Azeri and Turkish was then extremely small'''). The oldest poet of the Azeri literature known so far (and indubitably of Azeri, not of East Anatolian of Khorasani, origin) is ʿEmād-al-dīn Nasīmī (about 1369—1404, q.v.).}}</ref>.
Әзербайжан әҙәби теле үҫешендә төркиәтсе һәм этнограф Николай Александрович
|автор = [[Баскаков, Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]
|заглавие =Тюркские языки
Юл 252 ⟶ 250:
}}</ref>:
* XIV—XVI
* XIX быуаттың икенсе яртыһы — XX
* Октябрь революцияһынан һуң — әҙәби әзербайжан теле
«Көнсығыш тарихы» хеҙмәтендә Анатолий Петрович
|автор =
|заглавие = История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века
Юл 265 ⟶ 263:
|страницы = 515
|isbn = 5-02-017711-3, 5-02-018102-1
}}{{oq|ru|Проникновение тюрок в Восточное Закавказье постепенно привело к тюркизации значительной части местного населения, что положило именно в ХI-ХIII вв. начало формированию тюркоязычной азербайджанской народности. Однако отделять тюрок Азербайджана и Восточного Закавказья от малоазиатских до XV-XVI вв. вряд ли правомерно, хотя уже к XIV в. восточнотюркские наречия этого малоазиатско-западноиранско-закавказского региона выделились как самостоятельные. Знаменитый поэт Несими, живший в арабских странах, считается одним из ранних азербайджанских писателей.}}</ref>. Илья Павлович
|автор = [[Петрушевский, Илья Павлович|Петрушевский И. П.]]
|заглавие = Государства Азербайджана в XV веке
Юл 275 ⟶ 273:
|страницы = 77
|isbn =
}}</ref>. А.
=== XIV——XVIII быуаттар ===
Әҙәбиәт әзербайжан теленең үҫешендә мөһим роль уйнаған. Әзербайжан теле — иҫке яҙма төрөк телдәренең береһе{{sfn|Ширалиев|2001|с=50}}. Яҙма, классик әзербайжан әҙәбиәтенең башы монгол баҫып алыуынан һуң башлаған. Әзербайжан теленең тәүге яҙма һәйкәлдәре
|автор = Будагова З.
|заглавие =Азербайджанский язык (краткий очерк)
Юл 295 ⟶ 293:
|том = III
|год = 1988
|страницы =
|isbn =
}}{{oq|en|A written, classical Azeri Turkish literature began after the Mongol invasion, and developed strongly in the 16th century after the Safavid dynasty established its dominance in Iran. <br
|автор = [[Ашурбейли, Сара Балабек кызы|Ашурбейли С.]]
|заглавие = История города Баку
Юл 305 ⟶ 303:
|страницы = 191
|isbn = 5-552-00479-5
}}</ref>. XIV быуат аҙағы—XV быуат башы шағиры Нәсими, әзербайжан шиғриәтенең беренсе шедеврҙарын ижад итеп, әзербайжан әҙәби теленә нигеҙ һалған. Әҙәби телде байытыр өсөн ул халыҡсан йәнле һөйләү теленән
[[Файл:Garden of Pleasures by Muhammad Fuzuli.jpg|thumb|left|270px|Физулиҙың «Бәхетлеләр баҡсаһы (Хадикат ус-суада)» әҫәренең әзербайжан телендә яҙылған биттәре, Бағдад. XIX быуат башы (Шекин ханлығы мисәте менән). Әзербайжан тарихы музейы]]
XVI—XIX быуаттың башында Әзербайжандың күп өлөшө Сефевид дәүләтенә, ә артабан сығышы менән төрки телле иран шаһтары династияһы идара иткән Каджар Иранына ингән<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Баку, губернский город}}</ref>. Бер йөҙйыллыҡҡа яҡын аралыҡта Сефевидтар Дәүләтендә әзербайжан теле һарай, армия һәм хөкөм теле булып хеҙмәт иткән<ref>{{cite news | title=Turkic-Iranian contacts i. Linguistic contacts|publisher=[[Encyclopædia Iranica]]|author=John R. Perry| url=http://www.iranicaonline.org/articles/turkic-iranian-contacts-i-linguistic| date=January 24, 2006}}{{oq|en|In the 16th century, the Turcophone Safavid family of Ardabil in Azerbaijan, probably of Turkicized Iranian (perhaps Kurdish), origin, conquered Iran and established Turkic, the language of the court and the military, as a high-status vernacular and a widespread contact language, influencing spoken Persian, while written Persian, the language of high literature and civil administration, remained virtually unaffected in status and content.<br
| last = Savory
| first = Roger
Юл 333 ⟶ 331:
| url = http://books.google.com/books?id=qwwoozMU0LMC&pg=PA86#PPA87,M1
| pages = 86–87
| quote = }}{{oq|en|Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh).}}</ref><ref>[[Минорский, Владимир Фёдорович|Vladimir Minorsky]]. «The Poetry of Shah Ismail», ''Bulletin of the School of Oriental and African Studies'', University of London, Vol. 10. No. 4, 1942, p. 1006a.</ref><ref name="cambridge">Laurence Lockhart, Peter Jackson. ''The Cambridge History of Iran'', Cambridge University Press, 1986, p. 950, ISBN 0-521-20094-6</ref><ref name="Ronald W. Ferrier 1989. pg 199">Ronald W. Ferrier, «The Arts of Persia». Yale University Press. 1989. pg 199</ref>. Әҙәби әзербайжан теле һәм әҙәбиәте үҫешенә үҙенең шиғырҙарын Хатаи псевдонимы менән яҙған шаһ Исмаил I ҙур өлөш индергән. Шаһтың лексикаһын тикшереүсе М. Джавадова билдәләүенсә, Хатаи ''«XVI
XVIII быуаттың икенсе яртыһында әзербайжан теле Кубин ханлығының дәүләт акттары, идара учреждениеларының рәсми яҙышыу теленә әүерелгән{{sfn|Сумбатзаде А. С.|1990|с=
=== XIX быуаттан башлап ===
XVI—XVII быуаттарҙан башлап Мөхәммәт Физули, Ковси Табризи һәм башҡа әзербайжан авторҙары хеҙмәттәрендә әзербайжан әҙәби телнең һәм йәнле һөйләү теленең яҡынайыуы башлана, тип билдәләй Н.
|автор = Волкова Н. Г.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Юл 350 ⟶ 348:
}}{{oq|ru|Әзербайжан әҙәби теле нигеҙҙә уғыҙ һәм ҡыпсаҡ ҡәбилә телдәре базаһында үҫешкән, әммә ғәрәп һәм фарсы телдәренең ҙур йоғонтоһо күҙгә ташлана. Әзербайжан әҙәби теленең ғәрәп-фарсы лексикаһы менән туҡланыуы уны халыҡсан һөйләш теленән байтаҡҡа алыҫлаштырған. Әзербайжан әҙәби теленең тарихы яҡынса XIII быуатта башланһа ла, хатта XIV—XVI быуаттарҙа ла әҫәрҙәр башлыса фарсы телендә ижад ителгән. В XVI—XVII вв. более заметно начинает проявляться тенденция сближения литературного языка с разговорным азербайджанским: в творениях Мухаммеда Физули, Говси Тебризи и др. В произведениях поэта XVIII в. Вагифа эта тенденция сближения литературного языка с разговорным проявилась ещё ярче. Таким образом, длительное время в Азербайджане существовало два литературных языка: 1) на азербайджанской основе и 2) на арабско-персидской, с элементами азербайджанского языка. Первый применялся в основном в ашугской поэзии, второй — в юридической литературе, исторических сочинениях и т. п. В 70—80-х годах прошлого столетия завершается процесс оформления азербайджанского литературного языка, который освобождается от многих арабизмов, некоторых тяжёлых арабско-персидских оборотов и тем самым ещё заметнее сближается с разговорным. Большую роль в ускорении этого процесса сыграло творчество М. Ф. Ахундова, Г. Зардаби и др.}}</ref>
XIX
|автор = Ширалиев М. Ш.
|заглавие = О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка
Юл 360 ⟶ 358:
|страницы = 79
|isbn =
}}</ref>. XIX быуаттың уртаһында уҡ баҡы һәм шәмәхә диалекттары базаһында хәҙерге әҙәби әзербайжан теле формалашҡан<ref name=autogenerated2>{{Из|БСЭ|заглавие=Азербайджанский язык|url=http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61912/Азербайджанский}}</ref>. Әгәр Ҡаф тауы мосолмандары араһында фарсы телен аңлау ҡыйынлыҡ тыуҙырғанын һәм урындағы әзербайжан телендә яңы әҙәбиәт тә үҫешкәнен иғтибарға алһаң, Мирза Шафи Вазех (Мирза Шафи) һәм
| автор = [[Ениколопов, Иван Константинович|Ениколопов И. К.]]
| заглавие = Поэт Мирза-Шафи
Юл 366 ⟶ 364:
| издательство = Издательство Азербайджанского филиала Академии наук СССР
| год = 1938
| страницы =
}}</ref>.
[[Файл:First eddition of Ekinchi newspaper in Museum of the History of Azerbaijan.jpg|thumb|Әзербайжан телендәге тәүге гәзиттең, «Экинчи» гәзитенең, беренсе баҫмаһы (1875). Әзербайжан тарихы музейы, Баҡы]]
XIX быуаттың икенсе яртыһы осоро әзербайжан әҙәби теленең әүҙем үҫеше менән характерлана. Шуның менән бергә уның ҡулланыу сфераһы киңәйгән. Тап шуға, әзербайжан телен өйәҙ һәм ҡала училищеларының уҡыу пландарына индергәндәр. 1878 йылда, әзербайжан интеллигенцияһы вәкилдәренең талабы буйынса, Горий семинарияһы эргәһендә әзербайжан бүлеге асылған. Бының һөҙөмтәһе булып, уҡытыу яңы (усули-йәҙит) методы менән туған телдә алып барылған әзербайжан мәктәптәре барлыҡҡа килгән {{sfn|Асланов|1989|с=35}}. 1882 йылда әзербайжан телендә «Вэтэн дили» тип аталған тәүге дәреслек баҫылып сыҡҡан. XIX быуат һуңында уҡытыу ике телдә алып барылған рус-татар (йәғни рус-әзербайжан) мәктәптәре асылған. Уларҙа әзербайжан телен уҡытыу 1914 йылға тиклем дауам иткән, артабан, 1913/1914
| автор =
| заглавие =Развитие национально-русского двуязычия
Юл 387 ⟶ 385:
|издательство = Elsevier
|год = 2009
|страницы =
|isbn = 978-0-08-087774-7
}}</ref>.
Юл 409 ⟶ 407:
|страницы = 272
|isbn =
}}</ref>-->
Әзербайжан теленең милләт-ара аралашыу теле булараҡ өҫтөнлөклө хәле XIX
|автор = Волкова Н. Г.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
Юл 431 ⟶ 429:
|страницы = 74
|isbn = 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0
}}{{oq|en|Languages used at present or in the past as lingua franca in the Caucasus <br
|автор =
|заглавие = История Дагестана
Юл 451 ⟶ 449:
|страницы =93
|isbn =
}}</ref>. Көньяҡ Дағстанда әзербайжан теле XX быуат урталарына саҡлы үҙенең милләт-ара аралашыу теле статусын һаҡлап ҡалған. Шулай, 1950-се йылдарҙа Леонид Иванович
|автор = Сергеева Г. А.
|часть =Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 469 ⟶ 467:
|страницы = 128
|isbn =
}}</ref>. Рутулдар өсөн яҙма төҙөүҙең
|автор = Сергеева Г. А.
|часть =Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 480 ⟶ 478:
}}</ref>.
Бынан тыш, әзербайжан теле күрше халыҡтарҙың туған телдәрен аралашыуҙан ҡыҫырыҡлап сығарған. Мәҫәлән,
|автор = Сергеева Г. А.
|часть = Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты)
Юл 487 ⟶ 485:
|том = 9
|год = 1989
|страницы =
|isbn =
}}</ref>. Көньяҡ Дағстан буйлап йөрөгән Беккер түбәндәгене хәбәр иткән:
Юл 512 ⟶ 510:
|страницы = 103
|isbn =
}}</ref>. Г.
|автор = Эзов Г. А.
|часть =
Юл 529 ⟶ 527:
|место =Махачкала
|год = 1964
|страницы =
|isbn =
}}</ref>. 1923—1928 йылдарҙа әзербайжан теле дағстан мәктәптәрендә уҡытыу маҡсатында ҡулланылған берҙән-бер рәсми тел булған<ref>Lenore A. Grenoble. Language policy in the Soviet Union. Springer, 2003; p. 130.{{oq|en|1923 […] saw the beginnings of a strong anti-religion movement in Daghestan, emanating from the Party Government. A crucial part of this movement was the campaign against Arabic. Initially, this meant a move toward Azerbaijani, which was declared the sole language of instruction in 1923, a status that continued only briefly, until 1928, when it was replaced by Kumyk in schools. <br
|автор = Талибов Б. Б.
|часть = Цахурский язык
Юл 547 ⟶ 545:
==== Совет Әзербайжаны ====
[[Файл:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb|left|180px|Әзербайжан Демократик Республикаһы Бойондороҡһоҙлоғо тураһында Декларацияның әзербайжан (ул саҡтағы терминология буйынса «төрөк») телендәге тексы]].
1918 йылдың майында көньяҡ-көнсығыш Ҡаф тауы арты территорияһында бойондороҡһоҙ Әзербайжан Демократик Республикаһы (ӘДР) иғлан ителгән. Яңы барлыҡҡа килгән дәүләттә ниндәй тел
Әзербайжанда Совет власы урынлаштырылғандан һуң әзербайжан теле күп яҡлы үҫеш алған. 1920 йылдың 16 авгусында Азревком «1 һәм 2 баҫҡыс мәктәптәрендә телдәр уҡытыу тураһында» тигән Декрет ҡабул иткән. Шуның менән төрөк (әзербайжан) телен 2 баҫҡыслы мәктәптәрҙә тәүге уҡыу йылынан башлап (уҡыуҙың алтынсы йылы) аҙнаға 4 сәғәт мотлаҡ уҡытыла торған дәрестәр рәтенә индергәндәр<ref>{{книга
Юл 557 ⟶ 555:
|страницы = 208
|isbn =
}}</ref>. 1921 йылдың июлендә (Ҡаф тауы арты Үҙәк Башҡарма Комитеты) ЗакЦИК-тың икенсе сессияһы ҡайһы бер юғары типтағы мәктәптәрҙә, шулай уҡ техникумдарҙа Ҡаф тауы арты халыҡтарының төп телдәрен һәм уларҙың тарихын һәм көнкүрешен мотлаҡ өйрәнеү
|автор =Гулиев Дж. Б.
|заглавие = Под знаменем ленинской национальной политики (осуществление Коммунистической партией ленинской национальной политики в Азербайджане в 1920—1925 гг.)
Юл 576 ⟶ 574:
[[Файл:Ana Dili.JPG|thumb|250px|Нахичевань ҡалаһындағы туған телгә һәйкәл, Әзербайжан]]
Совет заманында Ҡаф тауы артында тик Әрмәнстан һәм Грузия ғына үҙ конституцияларына дәүләт теле тураһындағы статьяларҙы индерә алған, шул уҡ ваҡытта Совет Әзербайжанында XX быуаттың икенсе яртыһына саҡлы әзербайжан теле ниндәй ҙә булһа статусҡа эйә булмаған. 1940-сы йылдар аҙағында — 1950-се йылдар башында, Әзербайжан ССР-ы етәксеһе Мир Джафар Багиров дәүерендә әзербайжан телен дәүләт теле итеп иғлан итеүгә ынтылыш яһалған. Хатта бөтөн республиканың учреждениеларын һәм предприятиеларын
|автор = Совыет Юнион.
|заглавие = Конституция (Основной Закон) Союза Советских Социалистических Республик, конституции (Основные Законы) Союзных Советских Социалистических Республик
Юл 588 ⟶ 586:
==== Иран Әзербайжаны ====
Ирандағы 1905—1911 йылдарҙағы Конституцион революцияһы йылдарында Иран Әзербайжанында әзербайжан телендә демократик гәзиттәр баҫылып сыға башлаған, яңы методлы әзербайжан мәктәптәре һаны күбәйгән<ref name="Autogreat">{{книга
|автор = Алиев С. М.
Юл 646 ⟶ 643:
== Яҙмаһы ==
[[Файл:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|left|thumb|180px|[[Иран әзербайжандары йәки Көньяҡ әзербайжандар ғәрәп яҙмаһын файҙалана. Иллюстрацияла әзербайжан шағиры Ғүмри Дарбанди китабы [[:az:Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri|Mirzə Məhəmməd Tağı Qumri]] (1819—1891). Китаптың атамаһы — әзерб. کتاب کلیات کنز المصائب — قمری دربندی مرحوم]]
ХХ быуат дауамында әзербайжан теленең яҙмаһы дүрт тапҡыр үҙгәреш кисергән. 1922 йылға саҡлы әзербайжандар, төрөк телдәренә хас
|автор = Гиляревский Р. С., Гривнин В. С.
|заглавие = Определитель языков мира по письменности
Юл 669 ⟶ 666:
|издательство =
|год = 1928
|страницы =
|isbn =
}}</ref>. Уңыш ҡаҙанмаған тырышлыҡтарҙан һуң<ref name="alifbaakhund"/> ахырҙа, 1873 йылда, латин һәм рус алфавиттарына таянып, силлабик ғәрәп алфавитын тулыһынса алмаштырған һәм әзербайжан теленең өн үҙенсәлектәренә ҡулайлашҡан алфавит төҙөгән<ref name="КЛЭ">{{cite web|url=http://feb-web.ru/feb/kle/kle-abc/ke1/ke1-3752.htm|title=АХУ́НДОВ, Мирза Фаталии|publisher=Кратка литературная энциклопедия|archiveurl=http://www.webcitation.org/6846JsoMW|archivedate=2012-05-31}}</ref>. Һуңғыһы 42 билдәнән торған<ref name="alifbaakhund"/>. Әзербайжан алфавитын латинлаштырыу мәсьәләһе 1906 йылда ла ҡуҙғатылған<ref>{{книга
Юл 784 ⟶ 781:
Хәҙерге ваҡытта яҙманың бер нисә варианты файҙаланыла — Әзербайжан Республикаһында латиница нигеҙендә, Иран Әзербайжанында ғәрәп яҙмаһы нигеҙендә һәм Дағстанда кириллица нигеҙендә.
Хәҙерге әзербайжан әлифбәһе [[Төрөк теле|төрөк әлифбәһе]] нигеҙендә төҙөлгән. Ул 32 хәрәфтән тора. Шул иҫәптән 29 хәрәф төрөк әлифбәһенән, 3 хәреф телдең үҙенсәлекле өндәрен билдәләй
== Лингвистик характеристикһы ==
Әзербайжан теле төрөк телдәренең көньяҡ-көнбайыш тармағының уғыҙ телдәре төркөмсәһенә ҡарай. Шул төркөмсәгә ғағауз, ҡырым татар теленең көньяҡ яры диалекты, үзбәк теле уғыҙ диалекты, салар, төрөк һәм төркмән телдәре ҡарай. Әзербайжан теленең ҡайһы бер фонетик үҙенсәлектәре уны үзбәк, нуғай һәм ҡумыҡ телдәре менән яҡынайта<ref name="Языки народов СССР">{{книга
|автор = Гаджиева Н. З.
Юл 796 ⟶ 792:
|том =2
|год = 1966
|страницы =
|isbn =
}}</ref>.
Фарсыстан провинцияһында йәшәгән ҡашҡай ҡәбиләләре һөйләшкән ҡашҡай наречиеһы әзербайжан теленә бик яҡын тора. Василий Владимирович
|автор = [[Бартольд, Василий Владимирович|Бартольд В. В.]]
|заглавие =Сочинения
Юл 845 ⟶ 841:
|-
! Танау тартынҡылары
| colspan=2 | /m/<br
| colspan=2 | /n/<br
| colspan=2 |
| colspan=2 |
Юл 853 ⟶ 849:
|-
! Шартлаулы тартынҡылар
| /p/<br
| /b/<br
| /t/<br
| /d/<br
| /t͡ʃ/<br
| /d͡ʒ/<br
| /c/<br
| /ɟ/<br
| /k/<br
| /ɡ/<br
| colspan=2 |
|-
! Фрикатив тартынҡылар
| /f/<br
| /v/<br
| /s/<br
| /z/<br
| /ʃ/<br
| /ʒ/<br
| colspan=2 |
| /x/<br
| /ɣ/<br
| /h/<br
|-
! Аппроксиманттар
| colspan=2 |
| colspan=2 | /l/<br
| colspan=2 |
| colspan=2 | /j/<br
| colspan=2 |
| colspan=2 |
|-
! Ҡалтырауыҡ тартынҡылар/<br
| colspan=2 |
| colspan=2 | /r~ɾ/<br
| colspan=2 |
| colspan=2 |
Юл 904 ⟶ 900:
# ҡайһы бер диалекттарҙа /t͡ʃ/ һәм /d͡ʒ/ [t͡s] һәм [d͡z] кеүек реалләшә (Тебриз, Киркук, Нахичевань, Ҡарабах).
# Киркук диалектында /w/ ғәрәп теле үҙләштермәләрҙең аллофон /v/ кеүек.
# Баҡы диалектында /ov/ [oʊ], ә /ev/ һәм /øv/
# Көнбайыш диалекттарҙа /d͡ʒ/ /ʒ/ кеүек реалләшә.
Юл 940 ⟶ 936:
# Әҙәби телдә танау өндәре һәм дифтонгтар юҡ (ләкин диалекттарҙа бар).
# /ɯ/ ⟨ы⟩ ⟨ı⟩ һуҙынҡыһы һүҙ башында осрамай.
# Ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡылар булыуы мөмкин (яҙыуҙа билдәләнмәйҙәр). Әйтелештәге тирбәлеүҙәр арҡаһында
Юғарыла һанап киткән фонемаларҙан тыш, ҡайһы бер диалекттарҙа һәм һөйләштәрҙә ''ц'' и ''дз'' аффрикаттары, шулай уҡ теш-теш ''∂'' (башҡорт һәм төркмән телендәге кеүек) һәм веляр һыҙғыслы танау өнө ''н'' (мәҫәлән, немец һүҙендәге кеүек ''dinge''){{sfn|Грамматика|1971|с=16}}
Юл 948 ⟶ 944:
==== Исем ====
Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең
▲Әзербайжан телендә исем һан, эйәлек төшөнсәһе, килеш һәм хәбәрлек грамматик категорияларына эйә. Шул уҡ ваҡытта род, класс һәм йәнлелек категориялары юҡ{{sfn|Ширалиев|2001|с=52}}. Әзербайжан телендә яңғыҙлыҡ һәм уртаҡлыҡ исемдәр бар. Бер төрлө предметтарҙың һәм уларға тура килгән төшөнсәләрҙең дөйөм атамаларын белдергән һүҙҙәр исемдәрҙең төп массаһын тәшкил итә{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}. Бынан тыш, исемдәр конкрет һәм ситләштерелгән була. Тәүгеләре һиҙеү органдарыбыҙ аша ҡабул итһә (миҫал ''daş'' — таш, ''ayaq'' — аяҡ, ''palıd'' — имән), һуңғылары сифат, хәл-торош, эш-хәрәкәт йәки дөйөм бер төшөнсә (миҫал ''sözlük'' — һүҙлек, ''acizlik'' — көсһөҙлөк, ''inanış'' — ышаныс) аңлаталар{{sfn|Будагова|1982|с=54}}. Яңғыҙлыҡ исемдәрҙең функциялары булып айырым индивидуумдарҙы һәм берәмек предметтарҙы башҡа оҡшаш йә бер төрлө йән эйәләренән, ваҡиғаларҙан һәм предметтарҙан айырыу маҡсаты тора{{sfn|Грамматика|1971|с=41}}.
==== Килеш системаһы ====
Әзербайжан телендә 6 килеш бар{{sfn|Грамматика|1971|с=
* төп ''(adlıq hal)'' — субъектты, билдәләнмәгән объектты йәиһә атрибутты аңлата;
* эйәлек ''(yiyəlik)'' — эйәгә ҡарауҙы һәм билдәлелекте аңлата;
Юл 1005 ⟶ 1000:
== Әҙәбиәт ==
«Китаби Деде Коркуд» уғыҙ героик эпосы<ref>[http://web.archive.org/web/20071018022457/http://turkmenkorkut.blogspot.com/2007/04/1962.html Минең олатайым Коркут китабы. Уғыҙ героик эпосы. М-Л, 1962]</ref><ref>[http://web.archive.org/web/20050525145131/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/061/550.htm «Китаби дедем Коркуд ала лисани таифеи огузан»]</ref> XIII—XV быуаттарҙа тулыһынса формалашып бөткән. Ул иртә эпоха дөйөм уғыҙ әҙәби традицияһына ҡарай, һәм төрөк, үзбәк, төркмән һ.б. төрки халыҡтарының дөйөм әҙәби байлығы ла.
Әҙәби әзербайжан теле әзербайжан халҡы формалашыуы менән йәнәшә барған. Әзербайжан төркиҙәре телендәге әҙәбиәткә XIV—XV быуаттарҙа нигеҙ һалынған<ref name="История Востока">История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. [http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm Глава V]. — {{М}}: «Восточная литература», 2002. — ISBN 5-02-017711-3</ref>. Әзербайжан телендәге автор әҙәбиәте һәйкәленең һаҡланып ҡалған иң иртә өлгөһө XIV быуатҡа ҡарай — ул Изеддин Ғасаноғлының газеле
Әзербайжан телендә гәзит-журналдар
== Хәҙерге хәле ==
Әзербайжан теле Әзербайжан Республикаһының дәүләт теле һәм Дағстан Республикаһының рәсми телдәренең береһе. Дағстан]] (Рәсәй).
2001 йылдың 18 июнендә Әзербайжан президенты Гейдар Алиев «Дәүләт телен ҡулланыуҙы камиллаштырыу тураһында» тигән Указына ҡул
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 1027 ⟶ 1021:
|место =Баку
|год = 1989
|страницы =
|isbn = 5-8066-0213-3
|ref= Асланов
Юл 1046 ⟶ 1040:
|издательство = Флинта
|год = 2009
|страницы =
|isbn =
|ref= Гасанлы
|