|
== Классификация ==
=== Ботаник тасуирлама ===
РодЫрыу делится5 на 5секцияға секцийбүленә{{sfn|Гончаров|2008|}}, включающих околоуларға 20-гә яҡын төр видовинә<ref>{{ITIS|42236|Triticum}}</ref>{{sfn|The Plant List, 2010}}, ашулай такжеуҡ содержитбында 10 гибридовгибрид (уларҙың 7-һе внутриродовыхырыу иэсендәге һәм 3-сө ырыу-ара гибрид) межродовыхиҫәпләнә){{sfn|Цвелев|1976|с=160}}{{sfn|The Plant List, 2010}}:
* Секция {{bt|Monococcon|[[ Dum.]]}}
*: {{bt-latrus|Triticum boeoticum|aut=[[ Boiss.]]| — Пшеница беотийская}} — Беотий бойҙайы
*: {{bt-latrus|Triticum monococcum|aut=[[ L.]]|Однозернянка{{!}} — Пшеница однозернянка}} — Бер бөртөклө бойҙай
*: {{bt-latrus|Triticum urartu|aut=[[ Thumanjan]] ex [[Gandilyan]]| — Пшеница Урарту}} — Урарту бойҙайы
* Секция {{bt|Dicoccoides|[[ Flaksb.]]}}
*: {{bt-latrus|Triticum aethiopicum|aut=[[ Jakubz.]]| — Пшеница эфиопская}} —
*: {{bt-latrus|Triticum carthlicum|aut=[[ Nevski]]| — Пшеница карталинская}} —
*: {{bt-latrus|Triticum dicoccoides|aut=([[Körn.]] ex [[Asch.]] & [[Graebn.]]) [[Schweinf.]]|Пшеница двузернянковидная}}
*: {{bt-latrus|Triticum dicoccum|aut=[[Schrank]]|Двузернянка|Полба|Полуполба}}
*: {{bt-latrus|Triticum durum|aut=[[Desf.]]|Пшеница твёрдая}}
*: {{bt-latrus|Triticum polonicum|aut=[[L.]]|Пшеница польская}}
*: {{bt-latrus|Triticum turanicum|aut=[[Jakubz.]]|Пшеница туранская}}
*: {{bt-latrus|Triticum turgidum|aut=[[L.]]|Пшеница тучная|Пшеница английская}}
* Секция {{bt|Triticum|}}
*: {{bt-latrus|Triticum aestivum|aut=[[L.]]|txt={{тип}}<ref name="NCU-3e" />|Пшеница мягкая}}
*: {{bt-latrus|Triticum compactum|aut=[[Host (ботаник)|Host]]|Пшеница плотноколосая}}
*: {{bt-latrus|Triticum macha|aut=[[Dekapr.]] & [[Menabde]]|Пшеница маха}}
*: {{bt-latrus|Triticum spelta|aut=[[L.]]|Полба{{!}}Пшеница спельта}}
*: {{bt-latrus|Triticum sphaerococcum|aut=[[Percival]]|Пшеница шарозёрная}}
* Секция {{bt|Timopheevii|[[A.Filat.]] & [[Dorof.]]}}
*: {{bt-latrus|Triticum araraticum|aut=[[Якубцинер, Моисей Маркович|Jakubz.]]|Пшеница араратская}} — иногда рассматривается как подвид пшеницы Тимофеева под названием ''Triticum timopheevii araraticum''
*: {{bt-latrus|Triticum timopheevii|aut=[[Zhuk.]]|Пшеница Тимофеева}}
*:
* Секция {{bt|Compositum|[[N.Gontsch.]]}}
*: {{bt-latrus|Triticum flaksbergeri|aut=[[Navr.]]|Пшеница Фляксбергера}}{{sfn|Гончаров|2008|}}
*: {{bt-latrus|Triticum kiharae|aut=[[Dorof.]] & [[Migush.]]|Пшеница Кихара}}
* Гибридтар
* [[Гибрид (биология)|Гибриды]]
*: {{bt-latrus|Triticum ×borisovii|aut=[[Zhebrak]] (1944)|Пшеница Борисова}} [= {{bt|[[Triticum aestivum]]|[[L.]]}} × {{bt|[[Triticum timopheevii]]|([[Zhuk.]]) [[Zhuk.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×dimococcum|aut=[[E.Schiem.]] & [[Staudt]] (1956)|}} [= {{bt|[[Triticum dicoccon]]|([[Schrank]]) [[Schübl.]]}} × {{bt|[[Triticum monococcum]]|[[L.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×duelongatum|aut=[[Poleva]] (1995)}} [= {{bt|[[Elymus elongatus]]|([[Host (ботаник)|Host]]) [[Runemark]]}} × {{bt|[[Triticum durum]]|[[Desf.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×duromedium|aut=[[Lubimova]] (1993)}} [= {{bt|[[Elymus hispidus]]| ([[Opiz]]) [[Melderis]]}} × {{bt|[[Triticum durum]]|[[Desf.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×edwardii|aut=[[Zhebrak]] (1944)|Пшеница Эдварда}} [= {{bt|[[Triticum durum]]|[[Desf.]]}} × {{bt|[[Triticum monococcum]]|[[L.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×fungicidum|aut=[[Zhuk.]] (1944)|Пшеница грибобойная}} [= {{bt|[[Triticum carthlicum]]|[[Nevski]]}} × {{bt|[[Triticum timopheevii]]|([[Zhuk.]]) [[Zhuk.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×soveticum|aut=[[Zhebrak]] ex [[Thone]] (1944)|Пшеница советская}} [= {{bt|[[Triticum durum]]|[[Desf.]]}} × {{bt|[[Triticum timopheevii]]|([[Zhuk.]]) [[Zhuk.]]}}]{{sfn|Цвелев|1976|с=160}}
*: {{bt-latrus|Triticum ×teres|aut=[[H.R.Jiang]] & [[X.X.Kong]] (1986)}} [= {{bt|[[Aegilops tauschii]]|[[Coss.]]}} × {{bt|[[Triticum urartu]]|[[Thumanjan]] ex [[Gandilyan]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×timococcum|aut=[[Kostov]] (1936)}} [= {{bt|[[Triticum monococcum]]|[[L.]]}} × {{bt|[[Triticum timopheevii]]|([[Zhuk.]]) [[Zhuk.]]}}]
*: {{bt-latrus|Triticum ×turgidovillosum|aut=[[Tschermak]] (1930)}} [= {{bt|[[Triticum durum]]|[[Desf.]]}} × {{bt|[[Triticum turgidum]]|[[L.]]}}]
{{Биофото|391 Triticums L.jpg|left|Бойҙай төрҙәре. {{Бот.илл.|Маскле}}|color=lightgreen}}
Бер йыллыҡ үлән үҫемлек, бейеклеге 40-150 см-ға етә. Һабағы — һалам. Унда быуындар яҡшы күренеп тора.
Бер үҫемлектән- 2—4-тән алып 12-гә тиклем һәм унан да күберәк һабаҡ үҫеп сыға.
Япраҡ еңсәләре яҡшы үҫешкән, төбөнә тиклем бүлгеләнгән, осо элмәкле. Телсәһе 0,5—2 (3) мм оҙонлоҡта, ярыла, ғәҙеттә яланғас.
Бойҙайҙың япраҡтары тар (3—15 (20) мм киңлектә), оҙон, параллель һеңерсәле.
Сәскәлеге — ҡатмарлы башаҡ. Ул күп һандағы башаҡсаларҙан тора. һәр башаҡтың үҙәгендә ике башаҡ ҡабығы, ә улар араһында 2-нән 7-гә тиклем сәскә була.
Бойҙай сәҫкәһе ҡыяҡлылар сәскәһенә хас төҙөлөшлө: унда 2 сәскә ҡабығы, 2 сәскә ярыһы, 3 һеркәс, ике емешлек ауыҙы булған бер емешлек бар.
Бойҙайҙың ябыҡ сәскәләре үҙ-үҙенән һеркәләнә. Емеше — бөртөксә.
Ер шарында бойҙайҙың 20-нән ашыу төрө иҫәпләнә. Һәр төрҙөң күп төрлө сорттары бар. Күпселек бойҙай төрҙәренең туған ере — Казказ аръяғы илдәре.
Бойҙайҙың иң әһәмиәтлеләре һәм беҙҙең илдә үҫтерелгәндәре ике төр: ҡаты бойҙай менән йомшаҡ бойҙай.
Ҡаты бойҙайҙың эндоспермы тығыҙ була. Әгәр уны киҫһәң, ул быяла һымаҡ ялтырап тора. Ҡаты бойҙайҙы иртә яҙ сәсәләр. Ул тупраҡҡа һәм климатҡа бик талапсан. Шуға күрә Рәсәйҙә ҡаты бойҙайҙы күбеһенсә көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш райондарҙа, йылылыҡ һәм яҡтылыҡ күп, тупраҡ уңдырышлы булған ерҙәрҙә үҫтерәләр.
Ҡаты бойҙай бөртөгө эндоспермының сирек өлөшө тиерлек аҡһымдан тора, ул елемсә тип атала. Елемсәнең күп булыуы икмәк бешереүҙә, бигерәк тә макарон эшләгәндә бик юғары баһалана. Юғары сортлы аҡ икмәкте, бойҙай һәм манный ярмаһын, макарон аҙыҡтарын ҡаты бойҙай ононан әҙерләйҙәр.
Йомшаҡ бойҙай бөртөктәренең кәүшәк, онло эндоспермы аҡһымға ярлыраҡ. Йомшаҡ бойҙай тупраҡҡа һәм йылылыҡҡа артыҡ талапсан түгел. Уны бөтә ерҙә лә үҫтерәләр. Ул икмәк бешереү, кондитер аҙыҡтары әҙерләү өсөн ҡулланыла.
== Агротехникаһы ==
| 