Әзербайжан: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up using AWB
13 юл:
|Картала=LocationAzerbaijan.svg
|Телдәр=[[Әзербайжан теле]]
|Бойондороҡһоҙлоҡ яулауы=Иғлан: [[1918]]&nbsp;й.<br /> Танылған [[1991]]&nbsp;й.
|Бойондороҡһоҙ=[[Рәсәй]]
|Башҡала=[[Баҡы]]
41 юл:
Төньяҡтан — [[Рәсәй]] (Дағстан) һәм [[Грузия]] ([[Квемо-Картли]] һәм [[Кахети]]), көнбайыштан — [[Әрмәнстан]], һәм көньяҡтан [[Иран]] менән сиктәш.
Әзербайжан территорияһының бер өлөшө танылмаған [[Таулы Ҡарабах Республикаһы]] күҙәтеүе аҫтында, бер өлөшө — Әрмәнстан (Кярки, Бархударлы, Үрге Аскипара эксклавы) күҙәтеүе аҫтында. Әзербайжан, үҙ сиратында, [[Әрмәнстан|Әрмәнстандың]]дың [[Арцвашен]] эксклавын үҙ күҙәтеүе аҫтында тота.
 
Илдең баш ҡалаһы — [[Баҡы]] ҡалаһы. 1918 йылда [[Гәнжә]] ҡалаһы бер нисә ай баш ҡалаһы була. Әзербайжан территорияһында бер нисә тарихи илдең баш ҡалалары урынлашҡан: [[Шәки]], [[Шуша]], [[Ғабала]], [[Бәрдә]], [[Шәмәхә (Әзербайжан)|Шәмәхә]] һәм [[Нахчиван]].
47 юл:
[[Newsweek]] журналы фаразлауы буйынса, Әзербайжан «Донъяның иң яҡшы илдәре» исемлегендә 69 урында тора (ингл. The world’s best countries).
 
Әзербайжан — күп милләтле, күп динле дәүләт. Республикала күпселек халыҡ [[:ru:Ислам_в_АзербайджанеИслам в Азербайджане|ислам]], әҙерәге — [[:ru:Христианство_в_АзербайджанеХристианство в Азербайджане|христиан,]] [[иудаизм]] диндәренә ҡарай.
 
Әзербайжан Демократик Республикаһының үҙаллылығы [[1918 йыл|1918 йылдың]]дың 28 майында иғлан ителә. Уны мосолман илдәре араһындағы беренсе демократик доньяуи республика тип атайҙар.
 
== Атаманың килеп сығыуы ==
56 юл:
1918 йылға тиклем Әзербайжан исеме аҫтында ҡасандыр Атропатена биләгән Урмия күле буйындағы ерҙәр, Аракс йылғаһынан көньяҡҡа, тарихтың төрлө дәүерҙәрендә «Әзербайжан» исеме Аракс йылғаһынан төньяҡҡа таралыуы билдәле.
 
«Әзербайжан» термины беренсе тапҡыр дәүләт исеме булараҡ 1918 йылдың 28 майында, Әзербайжан Демократик Республикаһын иғлан иткәндә, һүҙгә алына. [[:ru:Дьяконов,_Игорь_Михайлович Игорь Михайлович|И. М. Дьяконов,]] В. Ф. Минорский билдәләүенсә, XX быуатҡа тиклем был термин Ирандың төньяҡ-көнбайыш төрөксә һөйләшкән төбәген билдәләгәндә ҡулланыла. Дәүләт исемен алыу сәбәбе тип [[:ru:Бартольд,_Василий_Владимирович Василий Владимирович|В. В. Бартольд]], [[:ru:Дьяконов,_Игорь_Михайлович Игорь Михайлович|И. М. Дьяконов,]] [[:ru:Шнирельман,_Виктор_Александрович Виктор Александрович|В. А. Шнирельман]] дәүләткә нигеҙ һалыусыларҙың Иран Әзербайжанына дәғүә тип күрәләр.
 
== Дәүләт символдары ==
71 юл:
| НАЗВАНИЕ = Әзербайжан гимны
}}
'''Әзербайжан [[Гимн|гимныгимн]]ы''' «Әзербайжан маршы!» тип атала ([[Әзербайжан теле|әзерб]]. «Azərbaycan Marşı!» («Азәрбајҹан Маршы»)). Гимн көйөн әзербайжан композиторы Узеир Гаджибеков яҙған, һүҙҙәрен шағир [[:ru:Ахмед_ДжавадАхмед Джавад|Әхмәд Джавад]] ([[:ru:Азербайджанский_языкАзербайджанский язык|әзерб.]] [[:az:Əhməd Cavad|Əhməd Cavad]]) 1918 йылда яҙған. Ул советҡа тиклемге осорҙа Әзербайжандың рәсми гимны булған. Гимн рәсми рәүештә (1918 рәсмиләштереп, 1920 кире алыуҙан һуң) 1991 йылда, Әзербайжан үҙаллылығын яулағас, ҡайтарыла.
 
=== Дәүләт гербы ===
87 юл:
 
=== Хәҙерге Әзербайжан ===
Хәҙерге Әзербайжан [[Советтар Союзы|СССР-ҙың]] тарҡалыуынан һуң барлыҡҡа килгән (1991). Беренсе президенты [[:ru:Аяз_МуталибовАяз Муталибов|Аяз Муталибов]]. 1991 йылдың 30 авгусында Әзербайжандың Юғары Советы «Әзербайжан Республикаһының дәүләт үҙаллылығын ҡайтарыу тураһында» декларацияһын ҡабул итә, 18 октябрҙә «Әзербайжан Республикаһының дәүләт иреклеге тураһында» конституцион акты ҡабул ителә, ул Әзербайжандың дәүләт, сәйәсәт, иҡтисад ҡоролошон һүрәтләндерә.
 
1992 йылдың июнендә уны Абульфаз Эльчибей алмаштыра. Ваҡытлыса Әзербайжан президенты вазифаһын [[:ru:Мамедов,_Ягуб_Кавадович Ягуб Кавадович|Ягуб Мамедов]] (1992), [[:ru:Гамбар,_Иса_Юнис_оглы Иса Юнис оглы|Иса Гамбар]] (1993) башҡаралар. Уңышһыҙлыҡтар һәм хөкүмәт белдекһеҙлеге хакимиәт кризисына килтерә, 1993 йылдың 4 июнендә Гәнжәлә полковник Сурет Гусейнов фетнәһе ҡалҡа.
 
Граждандар һуғышынан һаҡланыу өсөн, Эльчибей Баҡыға Нахчиванда йәшәгән [[Гейдар Алиев]]ты саҡыра.
96 юл:
 
=== Әзербайжан Президенты ===
Дәүләт башлығы — [[:ru:Президент_АзербайджанаПрезидент Азербайджана|президент]]. Әзербайжан — президент республикаһы. Президент халыҡ һайлауҙарында биш йылға һайлана, хөкүмәт ағзаларын тәғәйенләй.
 
=== Эске сәйәсәт ===
Юғары законодар сығарыу органы — бер палаталы Милли Мәжлес ([[:ru:Азербайджанский_языкАзербайджанский язык|әзерб.]] Milli Məclis) (125 депутат), бер мандатлы округтар буйынса халыҡ һайлауҙарында биш йылға һайлана.
 
== Хакимиәтлек ҡоролошо ==
142 юл:
<li></li>
</ol>
| style="background:#FFF; padding:0 1em;" class="toccolours"|'''Rayonlar:'''<br />{{Azərbaycan rayon/adm|Şəkil=Azerbaijan, administrative divisions - de - colored.svg|Miqyas=center{{!}}650px|Alt=Azerbaijan, administrative divisions - de - colored.svg}}<br />'''İnzibati mərkəzlər:'''<br />{{Azərbaycanın yaşayış məntəqələri}} <br />
'''*''' [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan Muxtar Respublikasının]] şəhər və rayonları
 
196 юл:
 
=== Һаны, йәшәгән урындары, йәш һәм гендер структураһы ===
[[Файл:Bevölkerungspyramide Aserbaidschan 2016.png|thumb|right|Әзербайжан халҡының йәш-енес пирамидаһы ]]
 
Әзербайжандың халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса (2009) Әзербайжанда йәшәгән халыҡ 8&nbsp;922&nbsp;447 кеше булған<ref name="Azer2009">[https://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Censuses of Republic of Azerbaijan 1979, 1989, 1999, 2009] Azstat.org — The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan</ref>, ә үҫеш темпына ҡарап иҫәпләүҙәр 2010 йылда халыҡ һаны 9 млн тәшкил итә тип билдәләй<ref name="Нас стало 9 миллионов">[http://www.vesti.az/news.php?id=28994 Нас стало 9 миллионов]</ref><ref name="cia.gov">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/aj.html CIA — The World Factbook — Azerbaijan]</ref>. 2019 йылдың 1 ғинуарына Әзербайжандың Дәүләт статистика комитеты халыҡ һанын 9 981 457 кеше тип баһалай<ref>{{Cite web|url=https://haqqin.az/news/145205|title=Госкомстат назвал һаны населения Әзербайжана|publisher=haqqin.az|accessdate=2019-02-19}}</ref>.
260 юл:
[[Файл:Ana Dili.JPG|Right|thumb|right|250px| [[Нахичевань]] ҡалаһында туған телгә һәйкәл.]]
 
Илдең [[рәсми тел]]е — [[әзербайжан теле]] (төрки телдәр төркөмө). Уғыҙ төркөмсәһенә ҡарай, ләкин ҡыпсаҡ телдәре һыҙаттары ла хас. Әзербайжанда әзербайжана теле дәүләт теле булып тора. Президент [[Гейдар Алиев|Гейдар Алиев]] 2001 йылдың 9 авгусындағы указы менән Әзербайжан теле һәм алфавиты көнө билдәләнә <ref>{{cite news | title=Сегодня — День Азербайджанского алфавита и языка |publisher=Информационное Агентство "The First News"| url=http://1news.az/society/20090801093608648.html| date=1 августа 2009}}</ref>.
 
=== Дини состав ===
Мосолман динле әзербайжандарҙың күпселеге - [[шиғыйҙар]], әммә сөнни мосолмандар ҙа бар (илдең төньяҡ өлөшөндә башлыса лезгиндар, цахурҙар, рутулдар), [[христианлыҡ|правослауҙар]] (рустар, грузиндар, украиндар) һәм йәһүдиҙәр (йәһүдтәр). Төрлө йүнәлешле протестанттар бар<ref>[http://www.azstat.org/indexen.php Государственное Статистическое Управление Әзербайжана]</ref>.
 
Ғәмәлдәге [[ Әзербайжан|Әзербайжан Республикаһы Конституцияһына]] ярашлы, Әзербайжан донъяуи дәүләт булып тора. Әзербайжан Республикаһында дин дәүләттән айырылған, ул илдә йәшәгән төрлө этник төркөмдәрҙең төрлө дине, инаныстары менән билдәләнә.
 
[[Файл:Shamakhi Juma Mosque.jpg|мини|слева|x170px|Шемахалағы Йома мәсете, [[Кавказ]]дың иң боронғо мәсеттәренең береһе (743 йылда асылған)]]
[[Ислам]] Әзербайжанда төп дин; халҡының 99,2 % мосолман<ref name="Pew Research">{{cite web|url=http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf|title=MAPPING THE GLOBAL MUSLIM POPULATION. A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population|publisher=Pew Research Center|date=October 2009|archiveurl=https://www.webcitation.org/616xxgRkv?url=http://pewforum.org/uploadedfiles/Topics/Demographics/Muslimpopulation.pdf|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Уларҙың күпселеге (яҡынса 65%) [[шиғыйҙар]] ([[мәҙһәб|жафари мәҙһәб]]), әҙерәк өлөшө (35%) — [[сөнниҙәр]]<ref>http://www.scwra.gov.az/az/view/news/522/allahshukur-pashazade-azerbaycanda-mezhebler-arasinda-fikirayriligindan-istifade-etmek-isteyen-dushmenler-choxdur "Şeyxülislam qeyd edib ki, Azərbaycanda 35 faiz sünni, 65 faiz isə şiə məzhəbinə mənsub..."</ref><ref>{{cite web|url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf|title=Religion|date=|publisher=Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan — Presidential Library|archiveurl=https://www.webcitation.org/616xyRI4u?url=http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf|archivedate=2011-08-21}} Религия. Управление делами Президента Әзербайжанской Республики — Президентская библиотека</ref> (башлыса [[хәнәфи мәҙһәб]]).
Әзербайжанда синагогалар бар, йәһүди йәмәғәттәр - бик йоғонтола ойошмалар<ref>[http://ejwiki.org/wiki/История_еврейских_общин_в_Азербайджане_в_XI—XV_вв. История еврейских общин в Азербайджане в XI—XV вв.]</ref>. Красная Слобода ҡасабаһы (Губин районы) советтан һуңғы төбәктәрҙә йәһүдтәрҙең берҙән-бер тупланып йәшәгән урыны.
 
Республикала правослау динлеләр аҙ, әлеге ваҡытта был илдә 6 правослау ҡорам эшләй, шуларҙың өсәүһе Баҡыла.
 
Хәҙерге Әзербайжан территорияһында католиклыҡ XIV быуат башында тарала башлаған. XVII быуат башында католиклыҡҡа ылыҡтырылған 19 мең әрмән ун ауылда һәм Нахичевандең өс ҡалаһында йәшәгән<ref>Willem Floor, Edmund Herzig. Iran and the World in the Safavid Age. Iran Heritage Foundation, I.B.Tauris, 2012, p. 374<blockquote>By the beginning of the seventeenth century, there were 19,000 converted Catholic Armenians living in three towns and 12 villages in the Nakhichevan, Ernjak and Jahuk regions.</blockquote></ref> 2002 йылдың майында Әзербайжандың католик сиркәүендә иҫтәлекле ваҡиға була — Баҡыға рәсми визит менән Рим папаһы Иоанн Павел II килә<ref>{{cite web|author=Усния Бабаева.|date=16 мая 2002 года|url=http://www.ng.ru/cis/2002-05-16/6_papa.html|title=Иоанн Павел II побывает в Азербайджане|publisher=[[Независимая газета]]|accessdate=2010-08-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/616xz38zC?url=http://www.ng.ru/cis/2002-05-16/6_papa.html|archivedate=2011-08-21}}</ref><ref>[http://palm.newsru.com/religy/22may2002/baku_meeting.html Новости NEWSru.com:: Иоанн Павел II и Гейдар Алиев обменялись приветствиями в Баку]</ref><ref>[http://www.religio.ru/arch/23May2002/news/3779.html Новости мира религий. Общество и религия. СМИ и литература о вере и конфессиях]</ref><ref>{{cite web|author=Ирина Заявьялова.|date=27 мая 2002|url=http://www.expert.ru/printissues/expert/2002/20/20ex-novost54/|title=Папа легко нашёл с|publisher=[[Эксперт (журнал)|Журнал Эксперт]]|accessdate=2010-08-12|archiveurl=https://www.webcitation.org/616y1ubPP?url=http://expert.ru/expert/2002/20/20ex-novost54_37619/|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Әлеге ваҡытта Баҡыла Әзербайжандың берҙән-бер католик сиркәүе урынлашҡан (Церковь Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии).
 
Тәүге протестанттар Әзербайжанда XIX быуат башында күренгән — былар лютеранлыҡ инанысындағы немец колонистары була. Әлеге мәлдә Әзербайжанда 20 мең тирәһе протестант йәшәй<ref name="pew">{{cite web|url=http://features.pewforum.org/global-christianity/population-number.php|title=Global Christianity|author=|date=2011-12-19|work=|publisher=The Pew Forum on Religion & Public Life|accessdate=2013-05-13|lang=en|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Gocow72Q?url=http://features.pewforum.org/global-christianity/population-number.php|archivedate=2013-05-22}}</ref>. Иң эре конфессия булып баптистар тора(3 мең ағза<ref name="bwa">{{cite web|url=http://www.bwanet.org/about-us2/statistics|title=Statistics|author=|date=2013|work=|publisher=Baptist World Alliance|accessdate=2014-03-15|lang=en|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120627073219/http://www.bwanet.org/about-us2/statistics|archivedate=2012-06-27}}</ref>) һәм пятидесятниктар (4,4 мең динле<ref name="Mandryk">{{книга |автор= Jason Mandryk |часть= Azerbaijan |ссылка часть= |заглавие= Operation World: The Definitive Prayer Guide to Every Nation |ссылка=|ответственный=|место= |издательство=InterVarsity Press |год= 2010 |volume= |pages= |columns= |allpages=978 |серия= Operation World Set|isbn=0-8308-5724-9 |тираж=|ref=}}</ref>). Илдә шулай уҡ адвентистар, лютерандар, инжил христиандары, Яңы апостол сиркәүе адепттары һәм башҡалар йәшәй.
 
<gallery mode="packed" heights="170px" style="text-align:center">
292 юл:
{{Азия илдәре}}
{{ТӨРКСОЙ}}
 
 
[[Категория:Әзербайжан| ]]
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Әзербайжан» битенән алынған