Төрөк теле: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Alfiya55 (фекер алышыу | өлөш) Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
1 юл:
{{Ук}}
'''Төрөк теле''', (үҙатамаһы — ''Тürk dili'', ''Türkçe'', ), алтай телдәр ғаиләһе [[төрки телдәр]] тармағының көнбайыш-[[уғыҙ]] төркөмөнә ҡараған тел. [[Төркиәт]]тә''Türkiye Türkçesi'' тигән атама ла осрай. [[Төркиә]]нең дәүләт теле. [[Кипр Республикаһы]]нда [[грек теле]] менән бер рәттән дәүләт теле булып тора. Әҙәби төрөк теле [[истанбул]] диалектына нигеҙләнә. 1928 йылға тиклем [[ғәрәп яҙыуы]], унан һуң латин хәрефтәре ҡулланыла.
Әҙәби төрөк теле X—XI быуаттарҙа Анатолия ярымутрауына үтеп ингән уғыҙ-сәлжүк ҡәбиләләре йоғонтоһонда формалаша. Элек уны ғосман теле тип йөрөткәндәр. Ғосман дәүерен өс осорға бүлеп йөрөтәләр.
# Иҫке ғосман осоро — XII-XV быуаттар.
# Иҫке ғосман осоро — XV-XIX быуаттар.
# Иҫке ғосман осоро — XIX-XX быуаттар.
Беренсе осорҙа ғәрәп-фарсы телдәре йоғонтоһо көслө була. Икенсе осорҙа әҙәби телдә ғәрәп-фарсы телдәренән ингән һүҙҙәр 90 проценттан ашып китә. Әҙәби тел менән һөйләш теле араһында ҙур ғына айырма хасил була. Өсөнсө осорҙа ғәрәп-фарсы һүҙҙәренән арыныу, уларҙы төрөк һүҙҙәре менән алыштырыу, әҙәби телде һөйләш теленә яҡынайтыу мөмкинлеге ҡарала<ref>Зәйнуллина Г.Д. Төрөксә-башҡортса һүҙлек. - Өфө. Башҡортостан «Китап» нәшриәте. 1996. -184 бит. ISNB 5-295-01920-9</ref>.
Лексика, фонетика һәм синтаксис яғынан төрөк теленә иң яҡын телдәр – [[Молдавия]], [[Румыния]] һәм [[Болгария]]ла таралған [[гагауз теле]] ([[Гагауз теле|гагауз]] һәм [[балҡан-гагауз тел|балҡан-гагауз телдәре]]) һәм [[Ҡырым татарҙары теле|ҡырым татарҙары теле]]нең көньяҡ диалекты.[[Әзербайжан теле]] әҙәби төрөк теленә яҡын<ref>Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. Отв. Ред. Э. Р. Тенишев. М.: Наука, 2002</ref>
== Төрөк алфавиты ==
Боронғо [[Уғыҙҙар|көнсығыш төркиҙәр]] заманы өсөн алдынғы мәҙәниәткә эйә була: [[Орхон яҙмалары|төрки рун яҙыуын]] ҡуллана.
X быуатҡа уғыҙҙар мосолман динен ҡабул итә һәм, фарсыларҙан ингән ҡайһы бер билдәләрҙе лә өҫтәп, [[ғәрәп яҙмаһы]]на күсә. Ләкин төрөк теленең фонема байлығына был алфавит тап килеп бөтмәй.
1926 йыл башында [[Мостафа Кәмал Ататөрк|Кәмал Ататөрк]] [[Баҡы]]ла [[Төркиәт|төркиәтселәр]] конгресында ҡатнаша, шунда, [[төрки телдәр]]ҙе латинлаштырып, яңы төрки алфавиты булдырыу тәҡдиме яңғырай.
1928 йылдан төрөк теле өсөн [[Латин алфавиты|латин шрифты]] варианты ҡулланыуға индерелә, уны эшләүҙә Ататөрк тә ҡатнаша. Һүҙҙәр яҙылышы өсөн (тотош тел реформаһы өсөн дә) нигеҙ итеп [[истанбул]] диалекты алына.
Хәҙерге төрөк алфавитында 29 хәреф бар: '''a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z'''.
<center>
Юл 51 ⟶ 38:
|}
</center>
== Граматикаһы ==
Юл 65 ⟶ 52:
== Морфология ==
Төрөк теле [[агглютинатив телдәр]]гә ҡарай, йәғнм һүҙҙең тамыры асыҡ айырылып тора, ә бөтә грамматик формалар тамырҙың уң яғынан өҫтәлә килгән аффикстар менән белдерелә ([[башҡорт теле]]ндәге кеүек).
Дөйөм алғанда төрөк морфологияһына юғары тотороҡлолоҡ һәм иҫкәрмәләрҙең булмауы хас.
Төрөк телендә исем кластары, род категорияһы юҡ.
=== Һуҙынҡылар гармонияһы ===
[[Аффикс]]тар һәм ялғауҙар ҡушҡанда ''[[сингармонизм]]'' законы эшләй: һуҙынҡылар аңҡау һәм иреләшеү билдәләре буйынса ҡулланыла, йәғни нигеҙҙең (тамырҙың) һуңғы ижегендәге һуҙынҡының сифаты артабанғы ижектәрҙәге һуҙынҡыларҙың сифатына йоғонто яһай. Шулай итеп, әгәр тамырҙың һуңғы ижегендәге һуҙынҡы алғы рәткә ҡараған булһа, артабанғы аффикстар һәм ялғауҙар ҙа алғы рәт һуҙынҡыһы менән килә, артҡы рәт һуҙынҡыһы үҙ артынан артҡы рәт һуҙынҡыларын эйәртә.
=== Ҡылым ===
Ҡылымдың нигеҙе берлектәге бойороҡ һөйкәлеше формаһына тап килә. Хәҙерге һүҙлектәрҙә ҡылым ''нигеҙ'' + исем ҡылым аффиксы ''-mak/-mek'' («эшләү») (йәғни инфинитив) формаһында бирелә.
Төрөк телендә 5 һөйкәлеш бар: теләк, хәбәр, бойороҡ, шарт, тейешлек.
Хәбәр һөйкәлешендә 5 ябай ваҡыт формаһы бар:
* Хәҙерге заман (''Şimdiki zaman''),
* Хәҙерге-киләсәк (билдәһеҙ) заман (''Geniş zaman''),
* Киләсәк (категорик) заман (''Gelecek zaman''),
* Шаһитһыҙ үткән (субъектив) заман (''Belirsiz geçmiş zaman''),
* Шаһитлы үткән (категорик) заман (''Belirli geçmiş zaman'').
Был һөйкәлештә шулай уҡ 7 ҡатмарлы ваҡыт формаһы бар:
* Үткән тормошҡа ашмаған заман (билдәле имперфект) (''Şimdiki zamanın hikâyesi''),
* Элгәрге шаһитһыҙ үткән заман (''Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi''),
* Элгәрге шаһитлы үткән заман (''Belirli geçmiş zamanın hikâyesi''),
* Үткән билдәһеҙ заман (билдәһеҙ имперфект) (''Geniş zamanın hikâyesi''),
* Киләсәк-үткән заман (''Gelecek zamanın hikâyesi''),
* Оҙайлы хәҙерге заман (''Sürekli şimdiki zaman''),
* Оҙайлы үткән заман (''Sürekli şimdiki zamanın hikâyesi'').
Башҡа һөйкәлештәрҙә берәр үткән һәм киләсәк заман бар. Йәнә 6 шартлы модаллек формаһы бар.
5 йүнәлеш бар: төп (тура), ҡайтым, уртаҡлыҡ, төшөм, йөкмәтеү.
Төрөк телендә ''bir'' («бер») тигән билдәһеҙлек артикле бар.
Синтаксиста билдәләүсе билдәләнеүсенән алда килә (ҡәҙимге һүҙ тәртибе: Эйә-Тура Тултырыусы-Хәбәр (S-O-V)).
===Килештәр===
Телселәр араһында төрөк телендәге килештәр һаны бәхәсле тема һанала: берәүҙәре — 6, икенселәре 8 килеш таба. Төрөк телендәге килештәр:
{| class="simple" border="1"
|style="background:#FFCC00" |Төрөк телендәге килештәр
|style="background:#FFCC00" |Башҡорт телендәге тап килеүҙәре
|-
|[[Именительный падеж|Төп]]
|[[Именительный падеж|Төп]]
|-
|[[Винительный падеж|Определительный]]
|[[Винительный падеж|Винительный]]
|-
|[[Дательный падеж|Направительный]]
|[[Дательный падеж|Дательный]]
|-
|[[Местный падеж|Местный]]
|—
|-
|[[Исходный падеж|Исходный]]
|—
|-
|[[Творительный падеж|Падеж средства]]
|[[Творительный падеж|Творительный]]
|-
|[[Родительный падеж|Притяжательный]]
|[[Родительный падеж|Родительный]]
|-
|[[Падеж равнения]]
|—
|}
<u> миҫал:</u>
| |||