Венгр фольклорында шаманлыҡ ҡалдыҡтары: өлгөләр араһындағы айырма

'''Венгр фольклорында шаманлыҡ ҡалдыҡтары'''  — [[Венгрҙар|венгр]] этносы вәкилдәрендәге [[Мифология|мифологик]] аң рудименттары. Улар аралашсылар, шулай уҡ венгр бағымсылары, дауалаусылары, күрәҙәселәренең магия-ритуаль атрибуттары ярҙамында [[Ысынбарлыҡ|ысынбарлыҡҡа]] теге донъя менән йоғонто яһау мөмкинлегенә ышана. Венгр һәм уның менән бәйле [[себер]] шаманлығы проблемаларын Габор Сенткатолнаи (венгр''. Gábor Szentkatolnai''), Бенедек Баратоши-Балог (венгр''. Benedek Baráthosi-Balogh''), Енё Фазекаш (венгр''. Fazekas Jenő''), Вильмош Диосег (венгр. ''Vilmos Diószegi'') өйрәнгән. Хәҙер [[Венгрия|Венгрияла]]ла был теманы Михай Хоппало өйрәне (венгр''. Hoppál Mihály'').

Венгр шаманлығы, ғөмүмән, венгр мифологияһы [[Венгрҙар|венгрҙарҙың]] этнос булараҡ [./https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B5%D0%BD%D0%B3%D1%80%D1%8B килеп сығышына] бәйле. Беҙҙең эраның I мең йыллығы тирәһендә венгр ата-бабаларының бер өлөшө [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр халҡына]] ҡараған була, ә был халыҡта шаманлыҡ [[Дин|динидин]]и-[[Мифология|мифологик]] практиканың бер өлөшө булып тора. Фин-уғыр донъяһында им-том менән шөғөлләнгәндә галлюциноген бәшмәктәрҙе ҡулланыу ҙа билдәле<ref>Михай Хоппало. [http://www.folklore.ee/rl/pubte/ee/sator/sator14/sledy.pdf Венгр халыҡ ышаныуҙары шаманизмды эҙҙәре].  — С. 101</ref>.

Әммә туғандаш хант һәм манси халыҡтарынан айырмалы рәүештә мадьярҙар тайганан урманлы-далаға күсенә һәм [[Төрки халыҡтар|төркиҙәр]] йоғонтоһона эләгә. [[Болғарҙар]], [[хазарҙар]] хакимлығы аҫтында оҙаҡ йәшәп, тулыһынса күсмә тормошта йәшәү рәүешенә күсеп, улар үҙҙәренең далалағы күршеләренә оҡшай бара (Константин Багрянородный венгрҙарҙы «төрөктәр» тип атай). Венгрҙарҙың [[башҡорттар]] менән генетик туғанлығы булыуы билдәле<ref>[http://elar.urfu.ru/bitstream/10995/1607/1/urgu0509s.pdf Габор Дьень. БЕҘҘЕҢ ЭРАНЫҢ БЕРЕНСЕ МЕҢ ЙЫЛЛЫҠТА УРАЛ ПРОТОВЕНГР ВЕНГР ҺӘМ РӘСӘЙ ТАРИХЫ БУЛА]. Тарих фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеү диссертацияға автореферат (ҡулъяҙма хоҡуғында).  — Екатеринбург, 2007.  — 22-23. с.</ref>. «Ватанын яулап алғас» мадьярҙар күсмә хазарҙар һәм өлөшләтә ҡыпсаҡтар менән ассимиляцияға инә.

Төркиҙәрҙән тыш венгрҙарҙың дини-мифологик ҡараштарына, күрәһең, даланың иран телле халҡы  — ясылар ҙа йоғонто яһағандыр. Моғайын, затлы нәҫелдән булған уғырҙы вафатынан һуң аты менән бергә ерләү йолаһы тап уларҙан алынғандыр.

Шулай ҙа, тикшеренеүселәр билдәләүенсә, венгр фольклоры төркиҙәрҙекенә күберәк оҡшаған<ref>[http://www.shamanstvo.ru/news_book/book-01.htm Михай Хоппало: «иҫәрләнергә фәнендә диктатура бар»] // Шаманлыҡ.  — 2007.  — Июль.</ref>. Ғәрәп сығанаҡтары мәғлүмәттәр буйынса, венгрҙарҙа утҡа табыныу йолаһы булған, [[тәңреселек]]<nowiki/>кә оҡшаш дин дә булған уларҙа<ref>István Zimonyi, Half of the Century Magyars on the Second Muslim Sources 9th in the: the Magyar Tradition Jayhānī Chapter of The. (Middle Eastern and central Ages Europe in the East, 450-1450450—1450, 35.) Leiden and Boston: Brill, 2016.  — 330-334330—334 S.. ISBN 978-90-04-2143-78.</ref>. Венгрҙар юғары [[Хоҙай|аллаһты]] иштен тип атай, «тен» төркиҙәрҙәге [[Тәңре|«тәңре»]] һүҙенән килеп сыҡҡан<ref>НУРТАС гәүһәр. [https://yvision.kz/post/369647 Шаман венгр яңылыҡ. Ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар ғәҙәте бер-береһенә ихтирамлы булырға тейеш] // Ҡаҙағстан факттар һәм Аргументтар, №  34, 21.08.13.</ref>. Уғыр-төрки мифологик [[Донъяға ҡараш|ҡарашына]] Ғаләмде өс ҡатҡа бүлеү тураһындағы күҙаллау (юғарығы, кешелек донъяһы, ер аҫты), донъя ағасы, ''бетярий''  — батырҙар (''төркиҙәр. батыр'') тураһындағы риүәйәттәр хас<ref>Имре ПАЧАЙ. [http://mysl.kazgazeta.kz/?p=4781 Дөйөм ҡаҙаҡ һәм венгр халыҡ әкиәте элементтары /] // Уй  — республика ижтимағи-сәйәси журналы.</ref>.

== Талтоштар  — венгр сихырсылары ==

Тарихи сығанаҡтарҙан билдәле булыуынса, [[Католицизм|католиклыҡты]] ҡабул иткәндән һуң венгрҙар араһында ҡанбабалар төркөмө барлыҡҡа килә, уларҙы талтоштар тип атайҙар (венгр. ''táltos)''.

== Босоркандар  — венгр убырҙары ==

Классик себер шамандарынан айырмалы рәүештә, венгрҙарҙа ҡатын-ҡыҙҙың да талтош булыуы ихтимал.

* Тохтахунов, Ине. [http://mysl.kazgazeta.kz/?p=8753 Дала туғанлыҡ] // Уй  — республика ижтимағи-сәйәси журналы