Википедия

Турку: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
Киләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
"Турку" битен тәржемә итеп төҙөлгән
 
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Турку'''<ref>{{Атлас мира|2010|50—51|Норвегия, Швеция, Финляндия. Шпицберген. Остров Ян-Майен}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|377|Турку}}</ref> (бор. урыҫ. ''Кабы''<ref>{{Китап|автор=И. Павловский|часть=Великое княжество Финляндское|заглавие=География Российской империи. Часть 2|место=Дерпт|издательство=Типография Шюнманна|год=1843|страницы=166}}</ref>, иҫкесә. ''Або''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|7|Або}}</ref><ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Або|[[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]]}}</ref>, {{Lang-fi|Turku}} {{Audio-IPA|Fi-Turku.ogg|[ˈturku]}}, {{Lang-sv|Åbo}} {{Audio-IPA|sv-Åbo.ogg|[ˈoːbu]}})  — [[Финляндия|Финляндияның]] көньяҡ-көнбайышында Аурайоки йылғаһының Архипелаг диңгеҙенә ҡойған урынында урынлашҡан ҡала һәм порт. Варсинайс-Суоми провинцияһының административ үҙәгенән.▼
 
2017 йылдың 31 декабрендә халыҡ һаны 189 669 кешегә етә<ref name="autogenerated2">[https://www.turku.fi/sites/default/files/atoms/files//vaestokatsaus_helmikuu_2018.pdf] {{Wayback|url=https://www.turku.fi/sites/default/files/atoms/files//vaestokatsaus_helmikuu_2018.pdf|date=20180416201205}}{{ref-fi}}</ref>  — Финляндияның халыҡ һаны буйынса алтынсы урын биләгән ҡалаһы, ә ҡала ситендәге биҫтәһендә йәшәүселәрҙе иҫәпкә алғанда (2017 йыл аҙағына)  — илдә [[Хельсинки]] һәм Тампере<ref>{{Cite web|url=http://www.vrk.fi/vrk/files.nsf/files/D3B7ACAAF43AB897C22576C800390091/$file/20100131.htm|title=Архивированная копия|accessdate=2010-03-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101202151534/http://vrk.fi/vrk/files.nsf/files/D3B7ACAAF43AB897C22576C800390091/$file/20100131.htm|archivedate=2010-12-02}} Kuntien asukasluvut kuukausittain aakkosjärjestyksessä 31.1.2010. Регистр населения. Выписка 25.2.2010.</ref> ҡалаларынан һуң өсөнсө ҡала агломерацияһы (303 492 кеше).▼
▲'''Турку'''<ref>{{Атлас мира|2010|50—51|Норвегия, Швеция, Финляндия. Шпицберген. Остров Ян-Майен}}</ref><ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|377|Турку}}</ref> (бор. урыҫ. ''Кабы''<ref>{{Китап|автор=И. Павловский|часть=Великое княжество Финляндское|заглавие=География Российской империи. Часть 2|место=Дерпт|издательство=Типография Шюнманна|год=1843|страницы=166}}</ref>, иҫкесә. ''Або''<ref>{{Словарь географических названий зарубежных стран|7|Або}}</ref><ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Або|[[Книпович, Николай Михайлович|Книпович Н. М.]]}}</ref>, {{Lang-fi|Turku}} {{Audio-IPA|Fi-Turku.ogg|[ˈturku]}}, {{Lang-sv|Åbo}} {{Audio-IPA|sv-Åbo.ogg|[ˈoːbu]}}) — [[Финляндия|Финляндияның]] көньяҡ-көнбайышында Аурайоки йылғаһының Архипелаг диңгеҙенә ҡойған урынында урынлашҡан ҡала һәм порт. Варсинайс-Суоми провинцияһының административ үҙәгенән.
 
Ҡалала ике рәсми тел бар: ил халҡының 87,7 проценты [[Финфин теле|фин телен]]н төп тел булараҡ ҡуллана; [[Швед теле|швед теле]] халыҡтың 5,3 процентына ([[2009 йыл|2009]]) туған тел булып тора. Турку көнбайышҡа ҡапҡа тип һанала, ә Европаның Е18 магистрале уны [[Санкт-Петербург]] һәм [[Стокгольм]] менән тоташтыра. Ҡалала [[Аланд утрауҙары]] һәм [[Швеция]] араһында йөк һәм пассажирҙар ташыуҙы тәьмин иткән ҙур порт бар. Турку аэропорты Финляндияла ҙурлығы буйынса бишенсе һәм йөк ташыу буйынса икенсе урынды биләй.▼
▲2017 йылдың 31 декабрендә халыҡ һаны 189 669 кешегә етә<ref name="autogenerated2">[https://www.turku.fi/sites/default/files/atoms/files//vaestokatsaus_helmikuu_2018.pdf] {{Wayback|url=https://www.turku.fi/sites/default/files/atoms/files//vaestokatsaus_helmikuu_2018.pdf|date=20180416201205}}{{ref-fi}}</ref> — Финляндияның халыҡ һаны буйынса алтынсы урын биләгән ҡалаһы, ә ҡала ситендәге биҫтәһендә йәшәүселәрҙе иҫәпкә алғанда (2017 йыл аҙағына) — илдә [[Хельсинки]] һәм Тампере<ref>{{Cite web|url=http://www.vrk.fi/vrk/files.nsf/files/D3B7ACAAF43AB897C22576C800390091/$file/20100131.htm|title=Архивированная копия|accessdate=2010-03-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20101202151534/http://vrk.fi/vrk/files.nsf/files/D3B7ACAAF43AB897C22576C800390091/$file/20100131.htm|archivedate=2010-12-02}} Kuntien asukasluvut kuukausittain aakkosjärjestyksessä 31.1.2010. Регистр населения. Выписка 25.2.2010.</ref> ҡалаларынан һуң өсөнсө ҡала агломерацияһы (303 492 кеше).
 
Турку ғилми һәм һәм мәҙәни үҙәк булараҡ билдәле: XIII быуаттан бында ике мәктәп эшләй, ә 1640 йылда беренсе университетҡа  — Або Король академияһына һәм Финляндияла беренсе типографияға нигеҙ һалына<ref>{{YLE-N|6972921|Грамотность пришла в Финляндию через Турку|6|12|2013|28|5|2014}}</ref>. 1772 йылда Финляндияла беренсе гәзит баҫылып сыға башлай. 2011 йылда Турку [[Таллин]] менән бергә Европаның мәҙәни баш ҡалаһы итеп һайлана<ref>[http://www.turku2011.fi/ 2011 Turku  — Capital culture of European]</ref>.▼
▲Ҡалала ике рәсми тел бар: ил халҡының 87,7 проценты [[Фин теле|фин телен]] төп тел булараҡ ҡуллана; [[Швед теле|швед теле]] халыҡтың 5,3 процентына ([[2009 йыл|2009]]) туған тел булып тора. Турку көнбайышҡа ҡапҡа тип һанала, ә Европаның Е18 магистрале уны [[Санкт-Петербург]] һәм [[Стокгольм]] менән тоташтыра. Ҡалала [[Аланд утрауҙары]] һәм [[Швеция]] араһында йөк һәм пассажирҙар ташыуҙы тәьмин иткән ҙур порт бар. Турку аэропорты Финляндияла ҙурлығы буйынса бишенсе һәм йөк ташыу буйынса икенсе урынды биләй.
 
▲Турку ғилми һәм һәм мәҙәни үҙәк булараҡ билдәле: XIII быуаттан бында ике мәктәп эшләй, ә 1640 йылда беренсе университетҡа — Або Король академияһына һәм Финляндияла беренсе типографияға нигеҙ һалына<ref>{{YLE-N|6972921|Грамотность пришла в Финляндию через Турку|6|12|2013|28|5|2014}}</ref>. 1772 йылда Финляндияла беренсе гәзит баҫылып сыға башлай. 2011 йылда Турку [[Таллин]] менән бергә Европаның мәҙәни баш ҡалаһы итеп һайлана<ref>[http://www.turku2011.fi/ 2011 Turku — Capital culture of European]</ref>.
 
 
Әлеге ваҡытта илдең биотехник производствоһының яҡынса 50 проценты һәм диагностика сәнәғәтенең 60 процентҡа яҡыны тап ошо ҡалала тулланған.
 
Ғәҙәттә Турку «раштыуа ҡалаһы»<ref>[http://www.turku.fi/public/?contentid=38517&nodeid=9289 Турку  — Раштыуа финляндия ҡалалары]</ref> тип иҫәпләнелә, илдең төп [[раштыуа]] [[Шыршы|шыршыһы]]<ref>{{YLE-N|3443255|"Мисс Ёлка" имеет идеальные стратегические параметры|28|11|2012|28|11|2012}}</ref> ошо ҡалала урынлаштырыла, бында йыл һайын бик күп мәҙәни саралар үтә.
 
Йәмәғәт фекере буйынса, 2012 йылда Турку Финляндия граждандары араһында йәшәү өсөн уңайлылыҡ кимәле буйынса икенсе урын биләһә<ref>{{YLE-N|3386348|Опрос: Тампере – лучший город Финляндии для проживания|4|4|2012|6|4|2012}}</ref>, 2013 йылда үткәрелгән һорау алыуҙа ҡала халҡы үҙҙәренең йәшәгән төбәгенән бик ҡәнәғәт булыуҙарын белдерә<ref>{{YLE-N|3455336|Жители Турку наиболее довольны своим местом жительства|18|4|2013|22|4|2013}}</ref>.
 
== Тарихы ==
 
=== Этимологияһы ===
Ҡаланың шведса атамаһы '''Åbo''' ({{Ipa|[ˈoːbu]||sv-Åbo.ogg}}) ике һүҙҙән тора: {{Тәржемәһеҙ 3|Å (vattendrag)|å|sv}} («йылға») һәм bo («йәшәү») һәм ''йылға буйында йәшәгән''<ref>[http://www.turku.fi/public/default.aspx?nodeid=11058&culture=ru-RU&contentlan=11 Турку ҡалалары], turku.fi</ref> тип тәржемә ителә. 1917 йылға тиклем урыҫ телендә ҡала атамаһының латин телендәге варианты ҡулланыла  — ''Або'' ( {{Lang-la|Aboensis}}, беренсе тапҡыр был исем 1270 йылда епископ Катиллус документтарыда ҡулланыла), ә губернаһы ''Або-Бьернеборгский тип атала''.
 
Фин телендәге '''Turku''' ({{Ipa|[ˈturku]||Fi-Turku.ogg}}) атамаһының этимологияһы боронғо урыҫ телендәге ''търгъ''<ref>[http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?root=%2Fusr%2Flocal%2Fshare%2Fstarling%2Fmorpho&morpho=1&basename=\usr\local\share\starling\morpho\vasmer\vasmer&first=1&text_word=торг&method_word=substring&ic_word=on&text_general=&method_general=substring&ic_general=on&text_origin=&method_origin=substring&ic_origin=on&text_trubachev=&method_trubachev=substring&ic_trubachev=on&text_editorial=&method_editorial=substring&ic_editorial=on&text_pages=&method_pages=substring&ic_pages=on&text_any=&method_any=substring&sort=word&ic_any=on Урыҫ теленең этимологик һүҙлеге] [[Макс Фасмер]]</ref> (хәҙер  — ''торг'') менән бәйле. Швед телендә ''torg'', Италияла  — ''Trieste''. Сауҙа итеү урынын, баҙарҙы аңлата был һүҙ<ref>Sanakirja Nykysuomen etymologinen. 2004 Häkkinen Kaisa WSOY ja.'s.1362. ISBN 951-0-27108-X фин телдәренең этимологик һүҙлеге</ref><ref>[http://kaino.kotus.fi/www/verkkojulkaisut/julk125/turku/turku_komm.shtml Тикшеренеү үҙәге ватан теле. Ҡалаһы исеменең этимологияһы. Турку (фин.)]</ref>.
 
=== Тимер быуат (б. э. тиклем 500 — 1250500—1250) ===
Аурайоки йылғаһы һәм Вяхяйоки араһындағы үҙән  — ауыл кешеләре булдырған йәнле сауҙа майҙаны,  — һыу һәм ҡоро ерҙәге сауҙа юлдары киҫешкән урын. Тәүге мәғлүмәттәрҙең береһе  — Римдең тимер быуатына тиклем Куралала Ханнуниитту ерләнгән. Римдең тимер быуатына тиклемге археологик ҡомартҡылар бик күп.
 
1155 йылда швед короле Эрик IX Финляндияға үҙенең тәүге тәре походын ойоштора. Король менән бергә Упсалыға католик епискобы Генрих (инглиз булырға тейеш) килә, ул епархияһының Сатакунта һәм Хяме провинцияһында миссионер провинцияһы етәксеһе була. Йылъяҙманы яҙыусылар Изге Генрихты Финляндияның беренсе епискобы тип атай.
 
1216 йылда Рим папаһы Иннокентий III Эрик Кнутссонды Швеция короле тип таный һәм уға Финляндияға епископтар тәғәйенләнеү хоҡуғын бирә. Был инде Уппсал архиепископияһына ҡараған Сатакунта һәм Хяменың тулыһынса миссонер епархияһына буйһоноуын һәм Финляндияның тулыһынса Швеция протектораты аҫтында инеүен аңлата.
 
=== Урта быуаттар (1229-15001229—1500) ===
[[Файл:Koroinen_cross_Turku.jpg|слева|мини|200x200пкс|Тәре емереклектәр Коройнен емереклектәрендәге тәре]]
Тарихсылар Турку ҡала тораҡ пунктының барлыҡҡа килеү ваҡытын Рим папаһы Григорий IX понтификаты осорона бәйләй, Был фараз Рим папаһының 1229 йылда 23 ғинуарында яҙған хатына ҡарап билдәләнә. Понтификтың мөрәжәғәтнамәһендә епископ Абоның резиденцияһын уңайлыраҡ урынға  — Ноусистан Коройсҡа<ref>Gardberg, C. J.: 1100 kaupungin Turun historia-vuoteen puolivälistä luvun 1366. 1 Turun kaupungin historia. 1971 Turku: 115-324115—324</ref> күсереү буйынса рөхсәт бирелә. Хәҙерге ваҡытта резиденция Аурайоки йылғаһы буйынса Туркуның хәҙерге ҡала үҙәгенән бер ни тиклем үрҙәрәк урынлашҡан.
 
1250 йылдан һуң Униканкаре убаһында таш кафедраль собор төҙөлә башлай, шуға бәйле тип 1286 йылда, епископ Катиллустың вафатынан һуң, епископтың резиденцияһын яңы урынға күсерәләр<ref name="autogenerated1">Suomi aikojen kautta [[Special:BookSources/951893360X|951-8933-60 ISBN-X]] 's.44</ref>. 1300 йылда бөгөлөш йылда төҙөлгән Аурайоки йылғаһы бөгөлөшөндә төҙөлгән кафедраль соборҙы Туркуның епискобы Мауну I (1291-13081291—1308) изгеләндерә. Турку тораҡ пункты булараҡ тәүге тапҡыр 1270 йылда билдәләп үтелә, документ тексында епископ Або халҡы Катиллус бында йәшәүселәрҙе ''«Aboensis»'' тип атай.
 
 
Або-Турку ҡала статусын 1290-сы йылдарҙа ала, әммә 1309 йылдан һуң төҙөлгән бер документта ғына Або «[[ҡала]]<nowiki/>» тип атала: ''«universitas Aboensis ciuitatis»''. Ошо ваҡыттан алып ҡаланың гербы һәм мисәтенең булыуы билдәле<ref name="autogenerated1">Suomi aikojen kautta [[Special:BookSources/951893360X|951-8933-60 ISBN-X]] 's.44</ref>.
 
1318 йылда новгородлылар ҡаланы тотош яндыра, тик тыныслыҡ тураһында килешеү төҙөлгәндән һуң ғына Або ҡайтанан төҙөлә башлай. Хоҡуҡтар биреүсе һәм ҡалаға идара итеүсе Ратуша тәүге тапҡыр 1324 йылда телгә алына. 1324 йыл.
 
1323 йылда Орехов килешеүе төҙөлә, унда Новгород ере һәм [[Швеция|Швед королллеге]] араһында сиктәр раҫлана. Новгород республикаһы менән бәрелештәр туҡтағандан һуң ғына ҡала тормошо юлға һалына. Ошо осорҙа Або [[Ганза|Ганза союзына]] инә.
 
Урта быуат ҡалаһының майҙаны 20 гектарҙан саҡ ҡына күберәк була. епископтың резиденцияһы һәм доминикан монастыры Або-Туркуны дини һәм белем биреү үҙәгенә әйләндерә. Сауҙа һәм диңгеҙ юлдарының тап ошо ҡала аша үтеүе Туркуны Финляндияның иң эре ҡалаһына һәм Швед короллегендә иң ҙур һәм иң эре ҡалаларҙың береһенә әйләндерә.
 
1409 йылда Турку үҙ аҡсаһын һуға башлай, әммә ул ҡиммәте буйынса Швеция аҡсаһынан айырыла.
 
=== Финляндия герцоглығы (1500-18091500—1809) ===
Карл Кнутссоне Финляндияға хакимлыҡ иткәндә Абос һарайы нығытылыуға ҡарамаҫтан, ҡала һәм нисә тапҡыр баҫып алына, талауға дусар ителә. Шуларҙың иң ҙурҙары  — 1509 һәм 1522 йылдарҙа даттарҙың баҫып инеүе. Дания, Норвегия һәм Швецияны [[Ганза|Ганзаға]] ҡаршы берләштергән [[Кальмар унияһы]] осоронда Турку, Финляндия кеүек үк, даттарҙың Балтиҡ диңгеҙендә хакимлыҡ итеү өсөн көрәшедә терәк пунктына әйләнә.
 
1523 йылда Абос замогын даттар баҫып ала, әммә бик оҙайлы ҡамауҙа тотҡандан һуң ҡалаға Швецияның яңы короле Густав I Вас (1523-15601523—1560) яҡлылар бәреп инә. Замоктан һәм Финляндиянан сит ил баҫҡынсыларын ҡыуып сығарыу «Стокгольм ҡанлы мунсаһы» тип аталған алыштың эҙемтәһе була. унЙәш Густав Вас унияның һуңғы короле Кристиан Икенсегә ҡаршы ихтилал башына тора, уны ҡолата, һәм Швецияның короле тип иғлан ителә.
[[Файл:Mikael_Agricola_by_Albert_Edelfelt.jpg|мини|262x262пкс|Микаэль Агрикола Альберт Эдельфельттың гравюраһында]]
1527 йылда ҡатламдарҙың дөйөм йыйылышында сиркәүҙәге бөтә күсемһеҙ милектең швед тажы милкенә тапшырылыуы, ә монархтың сиркәү башлығы булыуы һәм ошо мәлдән башлап епископтарҙың тәғәйенләнеүен раҫлауы тураһында ҡарар ҡабул ителә. Шулай итеп, Турку, шулай уҡ бөтә Финляндия һәм Швеция, [[Католицизм|католик сиркәүе]] менән мөнәсәбәттәрҙе өҙә.
Үткәрелгән [[Реформация|дини реформа]], яңы тәғлимәтте ихлас ҡабул иткәндән түгел, ә власть өсөн барған ҡаты көрәш һөҙөмтәһе булып тора<ref>Вильо Расило. Финляндия Тарихы. Петрозаводск. 1996.  — 25 б.</ref>, һәм ул Финляндияның төп ҡалаһы Туркуның сәйәси һәм мәҙәни тормошона ҡырҡа үҙгәрештәр индерә. Яңы лютеран дине «"евангелизм»"дың Туркулағы тәүге руханийы  — {{Тәржемәһеҙ 5|Сяркилахти, Петрус|Петрус Сяркилахти|en|Petrus Särkilahti}}.
Реформа үткәреүҙә Туркуның епискобы Микаэль Агрикола (1510-15571510—1557) ҙур рол уйнай, аҙаҡ уны «фин теле һәм әҙәбиәтенең атаһы» тип атайҙар. Агрикола [[Виттенберг|Виттенбергта]]та уҡ Библияны [[Фин теле|фин теленә]] тәржемә итеү эшен башлаған була, унда ул [[Мартин Лютер]] етәкселегендә уҡый. Яңы Ғәһет 1548 йылда, ә унан алдараҡ әлифба баҫтырып сығарыла.
 
Швеция короле Густав Вас үткәргән административ реформаға бәйле, тәхетте нәҫелдән-нәҫелгә тапшырыу мөмкинлеге барлыҡҡа килә, һәм монархтың өлкән улы Эрик кронпринц тип иғлан ителә. Кесе улдары герцог титулдарын ала, шуға бәйле Финляндия герцоглығы башына 19 йәшлек Юхан ултыра. Ул идара иткән 1556 — 15631556—1563 йылдар ҡала тарихында иң тыныс һәм емешле тип иҫәпләнелә. Үҙенең яңы статусына ярашлы йәшәргә теләп, йәш герцог Абос замогын үҙгәртеп ҡороуға дусар итә, һәм ул [[Яңырыу|Яңырыу дәүерендәге]] һарай төҫөн ала.
{| class="graytable" style="text-align:center"
|+
70 юл:
|У входа в замок
|}
Польша короленең һеңлеһе [[Катерина Ягеллонка]] менән никахҡа ингәс, Юхан III үҙ яҙмышын Ягеллондарҙың боронғо кенәз нәҫеле менән бәйләй.
 
Герцогиня Туркуға күсенгәндән һуң поляк-итальян һарай мәҙәниәтенә мода барлыҡҡа килә. Һарай кешеләре швед, немец, поляк һәм фин аристоркраттарынан тора, көн һайын өҫтәл артында 600-ҙән ашыу кеше һыйлана.
 
Был осорҙа һөнәрселәрҙең йәшәү кимәле бермә-бер яҡшыра, сөнки герцог һәм герцогиня, улар тирәһендәгеләр һөнәрселәргә күпләп заказдар яуҙыра. Дәрәжә яратҡан Юхан III Финляндиянан тыш Балтик дигеҙе буйында ятҡан ерҙәрҙең бер өлөшө лә ингән үҙ дәүләтен булдырыу тураһында хыяллана. Швед тәхетенә Юхандың ағаһы Эрик XIV ултыра һәм Польша менән һуғыша башлай, Туркуға ғәскәрен ебәреп, ҡустыһын әсир итеп ала һәм уны Грипсхольм тип аталған швед төрмөһенә яба. Катарина Ягеллонка, бармағына кейгән никах балдағын күрһәтеп, азатлыҡҡа сығыуҙан баш тарта. Балдаҡҡа латинса ''mors nos separaverit Donec'' («беҙҙе үлем генә айырыр») тип яҙылған була, һәм ул ире артынан төрмәгә китә.
78 юл:
1568 йылда дворяндар болаһы барышында Эрик XIV үҙенең ҡустыһы Юхан III тарафынан ҡолатыла һәм Стокгольм һарайына бикләнә. Эрик 1569 йылдың авгусында Эрик яҡлылар, уны әсирлектән ҡотаҡарыу маҡсатында, заговор ойоштора. һөҙөмтәлә Эрик Туркуға килтерелә һәм Абос ҡәлғәһенә бикләнә. 1571 йылда Эрикты һәм уның ҡатыны Катаринаны Кастельхольмға, һуңынан Грипсхольмға күсерәләр.
[[Файл:Elizabeth_of_Mecklenburg_(1581)_c_1581.jpg|мини|278x278пкс|Катарина Монсдоттер]]
1573 йылда Эрикты Вестерос төрмәһенә ебәрәләр, 1577 йылдың февралдә ул вафат була (уны мышаяҡ менән ағыулайҙар), ә Катаринаны балалары менән 1581 йылда Туркуға ҡайтаралар, унда ул  — Лиуксиала усадьбаһының һәм тағы өс имениеның хужаһы. 1612 йылда вафат була, һәм Катарина Монсдоттер Туркуның кафедраль соборы кәшәнәһендә ерләнә.
 
Король Юхан III хакимлыҡ иткән осорҙа Финляндия Бөйөк герцоглыҡ статусын ала һәм Швеция короллеге провинцияһынан короллектең айырым өлкәһенә әйләнә, төп символы арыҫлан булған гербы ла була. Юхан власы заманында вәкәләтле власт институты  — дүрт ҡатлам: дворяндар, руханиҙар, крәҫтиәндәр һәм бюргерҙар йыйылышы булдырыла. Уны баштан уҡ «байҙар йыйылышы», ә XVI быуаттың икенсе яртыһынан алып «риксдаг» тип атайҙар.
 
Ваҡытында рус-швед һуғышы йылдарында 1590-15951590—1595 йылдарҙағы уры:- швед һуғышы ваҡытында урыҫ ғәскәре Або-Туркуға бик яҡын килә, ләкин ҡаланы яулап ала алмай.
[[Файл:Hertig_Karl_skymfande_svartvit.jpg|мини|270x270пкс|Герцог Карл IX Клас Флеминг табуты янында.<br /><br /><br /><br />Альберт Эдельфельт картинаһы]]
 
=== Бөйөк финляндия кенәзлеге (1809-19171809—1917) ===
[[Файл:Turun_palo_1827.jpg|мини|200x200пкс|Туркула[[1827 йыл|1827 йылдағы]] янғын ҡала үҫеше өсөн фажиғә була.]]
 
91 юл:
Финляндия бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң граждандан һуғышы башлана. Бөтә эре ҡалалар кеүек үк Турку «ҡыҙылдар» ҡулында була. Әммә һуғыш бик тиҙ үтә, һәм [[1918 йыл|1918 йылдың]] яҙына ҡыҙылдар ҡаланфы ҡалдырырға мәжбүр була.
 
1918 йылда [[Швед теле|Туркуның швед телендә белем биргән]] университеты, Або Академияһы тергеҙелә.
 
1932 йылда Туркуның «Крейтон-Вулкан» судоверьфендә Вяйнямейнен броносецы һыуға төшөрөлә.
[[Файл:Turku_Castle_1941_burning.jpg|справа|мини|200x200пкс|Турку замогы, [[1941 йыл|1941 йылдың]] йәйендә СССР тарафынан бомбаға тотолғандан һуң]]
<br />
[[Файл:Market_place_turku.jpg|слева|мини|200x200пкс|Туркуның Сауҙа майҙаны. [[1965 йыл|1965 йыл.]]]]
 
=== Климаты ===
{| class="wikitable" id="579" style="width:70%;float:none; margin:auto;"
! colspan="14" id="582" style="background: #F2F2F2; color:#000000; text-align:center; font-size:90%;" |'''Турку Климат (1981-20101981—2010)'''
|- style="text-align:center; background:#F2F2F2; color:#000000; font-size:90%"
! id="585" style="background:#F2F2F2; border-bottom-width:medium; width:25%" |Күрһәткестәре
117 юл:
! id="611" style="border-left-width:medium; border-bottom-width:medium; background:#F2F2F2;" |Йыл
|-
! id="614" style="text-align:left; background:#F2F2F2; font-size:90%" |Абсолют&nbsp; максимум,&nbsp; [[Градус Цельсия|°C]]
! id="617" style="text-align:center; background: <nowiki&gt;#</nowiki&gt;E0FF80; color:<nowiki&gt;#</nowiki&gt;000000; font-size:85%;" |8,5
! id="619" style="text-align:center; background: <nowiki&gt;#</nowiki&gt;E0FF80; color:<nowiki&gt;#</nowiki&gt;000000; font-size:85%;" |10,2
206 юл:
! id="785" style="text-align:center; background: <nowiki&gt;#</nowiki&gt;80C0FF; color:<nowiki&gt;#</nowiki&gt;000000; font-size:85%;; border-top-width:medium;" |70
! id="787" style="text-align:center; background: <nowiki&gt;#</nowiki&gt;788CFF; color:<nowiki&gt;#</nowiki&gt;000000; font-size:85%; border-left-width:medium; border-top-width:medium;" |723
|-
| colspan="14" style="text-align:center; font-size:88%; background: #F2F2F2; color:#000000; border-top-width:medium;" |''Сығанағы: [https://helda.helsinki.fi/bitstream/handle/10138/35880/2012nro1.pdf?sequence=1 метеорология институты Финляндия]''
|}
298 юл:
== Ҡала планы ==
[[Файл:Districts_of_Turku_2012.png|мини|271x271пкс|Турку райондары картаһы, 2012 йыл]]
Аурайоки йылғаһы Финляндияны ике өлөшкә  — төньяҡ һәм көньяҡҡа бүлә.Йылғала ете күпер бар, караптарға күпер ҡамасауламаһын өсөн Фёри ({{Lang-fi|{{не переведено 3|Föri|Föri|fi}}}}) паромы ла эшләй, йәйәүлеләр һәм велосипедсылыр бушлай хеҙмәтләндерелә.
 
Ҡала 9 округҡа бүленә, округтар райондарҙан тора (дөйөм алғанда уларҙың һаны 134).{{Колонки|3}}
313 юл:
 
== Транспорт ==
Турку  — Финляндия эре транспорт үҙәктәренең береһе. Тимер юл һәм автомобиль магистрале ҡалала киҫешә, диңгеҙ һәм ҙур йылға порты бар, шулай уҡ аэропорт та эшләй.
[[Файл:Turku_Aurakatu.jpg|мини|250x250пкс|Ҡаланың үҙәк урамдарының береһе  — Ауракатта автобустар]]
[[Файл:Turku_central_bus_station.jpg|мини|250x250пкс|Автовокзал]]
[[Файл:Turun_rautatieasema.jpg|мини|250x250пкс|Туркуның тимер юл вокзалы.]]
353 юл:
|{{Lang-fi|Italian Konsulaatti}}
|Linnankatu, 3A, 20100 Turku
|tel: +358 010 425 1100<ref>[http://www.fonecta.fi/tuotteet-ja-palvelut/TURKU/1206383/Italian+konsulaatti/ Italian konsulaatti, Turku, Konsulaatit Suomessa Suurlähetystöt Ja  — Fonecta.fi]</ref>
|<small>Пн. Цзе. Pt sans. 10-12</small>
|-
383 юл:
|{{Lang-fi|Ruotsin Konsulaatti}}
|5 Kauppiaskatu, Turku 20100
|tel: +358 (0)1310 2-233<ref>[http://www.fonecta.fi/tuotteet-ja-palvelut/Turku/823157/Ruotsin+Konsulaatti/ Ruotsin Konsulaatti, Turku, Konsulaatit Suomessa Suurlähetystöt Ja  — Fonecta.fi]</ref>
|
|-
399 юл:
| width="5%" |[[Файл:Ecumenical_Art_Chapel_of_St._Henry_out.jpg|170x170пкс]]
|-
|[[Турку кафедраль соборы|'''Кафедраль соборы ''']] <br /><br /><br /><br /> <small>(лютерандар)</small>
|<nowiki><b id="mwA5A">Михайлов соборы </b></nowiki> <br /><br /><br /><br /> <small>(лютерандар)</small>
|<nowiki><b id="mwA5U">Мартин Сиркәүе </b></nowiki> <br /><br /><br /><br /> <small>(лютерандар)</small>
|<nowiki><b id="mwA5o">Екатерина Сиркәү </b></nowiki> <br /><br /><br /><br /> <small>(лютерандар)</small>
|Часовня экуменический
|}
413 юл:
| width="5%" |[[Файл:Turku_Jewish_Synagogue.jpg|180x180пкс]]
|-
|<nowiki><b id="mwA7k">Храм ях </b></nowiki> <br /><br /><br /><br /> <small>(фин)</small>
|<nowiki><b id="mwA78">Успение сиркәүе </b></nowiki> <br /><br /><br /><br /> <small>(рус)</small>
|'''Сиркәү Изге Бригитта ''' <br /><br /><br /><br /> <small>(католик)</small>
|'''Сиркәү Бетел ''' <br /><br /><br /><br /> <small>(адвентист)</small>
|[[Турку синагогаһы|'''Синагога''']]
|}
432 юл:
|-
|1.
|[[Файл:Aboa_VetusAboa Vetus,_Ars_Nova_ Ars Nova -museo,_Turku Turku.jpg|30x30пкс]]
|Aboa Vetus &amp;amp; Ars Nova
|751 167
|7.
|[[Файл:Wäinö_Aaltosen_museoWäinö Aaltosen museo.jpg|30x30пкс]]
|Аалтонять Музей Вяйн
|443 18
|-
|2.
|[[Файл:Turku_cathedral_26Turku cathedral 26-Dec-2004.jpg|30x30пкс]]
|[[Турку кафедраль соборы|Кафедраль соборы Турку]]
|451 159
|8.
|[[Файл:Calm_as_a_cowCalm as a cow.jpg|30x30пкс]]
|Ферма Курал
|760 16
|-
|3.
|[[Файл:Suomen_Joutsen_2007Suomen Joutsen 2007-07-30.jpg|30x30пкс]]
|Marinum Forum
|511 119
|9.
|[[Файл:Centaurea_jacea_RuissaloCentaurea jacea Ruissalo.jpg|30x30пкс]]
|Ботаника баҡсаһы
|650 15
|-
|4.
|[[Файл:Turku_CastleTurku Castle.jpg|30x30пкс]]
|Тарихи музейы
|113 207
|10.
|[[Файл:Turun_apteekkimuseoTurun apteekkimuseo.jpg|30x30пкс]]
|Музей-дарыухана һәм Йорт Квенсел
|408 12
|-
|5.
|[[Файл:Luostarinmäen_käsityöläismuseoLuostarinmäen käsityöläismuseo,_vaununtekijän_verstas vaununtekijän verstas.jpg|30x30пкс]]
|Музей һөнәри Луостаринмяка
|596 35
|11.
|[[Файл:Lepidoptera_of_KurjenrahkaLepidoptera of Kurjenrahka.jpg|30x30пкс]]
|Биологик музейы
|024 10
|-
|6.
|[[Файл:Turku_Museum_of_ArtTurku Museum of Art.jpg|30x30пкс]]
|Һынлы сәнғәт музейы
|311 30
|12.
|[[Файл:Sibelius-museo_Turkumuseo Turku.jpg|30x30пкс]]
|Музыка музейы
|8512
566 юл:
! id="1314" |Примечания
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Норвегия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Norway.svg|ссылка=Норвегия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Норвегия|<span class="wrap">Норвегия</span>]]</span></span>
|[[Файл:Bergen_komm.png|25x25пкс|Норвегия]]
|[[Берген]]
|с [[1946  год|1946 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Швеция</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Sweden.svg|ссылка=Швеция|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Швеция|<span class="wrap">Швеция</span>]]</span></span>
|[[Файл:Göteborg_vapen.svg|24x24пкс|Швеция]]
|[[Гётеборг]]
|с [[1946  год|1946 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Дания</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Denmark.svg|ссылка=Дания|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Дания|<span class="wrap">Дания</span>]]</span></span>
|[[Файл:Coat_of_arms_of_Aarhus.svg|24x24пкс|Дания]]
|[[Орхус]]
|с [[1946  год|1946 года]]а
|
|-
|<span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Россия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Russia.svg|ссылка=Россия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Россия|<span class="wrap">Россия</span>]]</span>
|[[Файл:Coat_of_Arms_of_Saint_Petersburg_(2003).svg|21x21пкс|Россия]]
|[[Санкт-Петербург]]
|с [[1953  год|1953 года]]а
|<ref>[http://kremlin.ru/news/18408 Празднование 60-летия установления побратимских связей между Санкт-Петербургом и Турку]</ref><ref>{{YLE-N|6704551|Вопросы экономики стали главной темой переговоров президентов России и Финляндии|25|6|2013|26|6|2013}}</ref>
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Польша</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Poland.svg|ссылка=Польша|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Польша|<span class="wrap">Польша</span>]]</span></span>
|[[Файл:POL_Gdańsk_COA.svg|20x20пкс|Польша]]
|[[Гданьск]]
|с [[1958  год|1958 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Румыния</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Romania.svg|ссылка=Румыния|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Румыния|<span class="wrap">Румыния</span>]]</span></span>
|[[Файл:ROU_CT_Constanta_CoA.png|30x30пкс|Румыния]]
|[[Констанца]]
|с [[1963  год|1963 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Болгария</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Bulgaria.svg|ссылка=Болгария|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Болгария|<span class="wrap">Болгария</span>]]</span></span>
|[[Файл:Герб_на_Варна,_България.svg|23x23пкс|Болгария]]
|[[Варна]]
|с [[1963  год|1963 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Германия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Germany.svg|ссылка=Германия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Германия|<span class="wrap">Германия</span>]]</span></span>
|[[Файл:Rostock_Wappen.svg|21x21пкс|Германия]]
|[[Росток]]
|с [[1963  год|1963 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Германия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Germany.svg|ссылка=Германия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Германия|<span class="wrap">Германия</span>]]</span></span>
|[[Файл:DEU_Koeln_COA.svg|20x20пкс|Германия]]
|[[Кёльн]]
|с [[1967  год|1967 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Венгрия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Hungary.svg|ссылка=Венгрия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Венгрия|<span class="wrap">Венгрия</span>]]</span></span>
|[[Файл:Szeged_COA.png|20x20пкс|Венгрия]]
|[[Сегед]]
|с [[1971  год|1971 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Словакия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Slovakia.svg|ссылка=Словакия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Словакия|<span class="wrap">Словакия</span>]]</span></span>
|[[Файл:Coat_of_Arms_of_Bratislava.svg|граница|24x24пкс|Словакия]]
|[[Братислава]]
|с [[1976  год|1976 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Италия</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Italy.svg|ссылка=Италия|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Италия|<span class="wrap">Италия</span>]]</span></span>
|[[Файл:Firenze-Stemma.png|26x26пкс|Италия]]
|[[Флоренция]]
|с [[1992  год|1992 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Китай</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|ссылка=Китай|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Китай|<span class="wrap">Китай</span>]]</span></span>
|[[Файл:National_Emblem_of_the_People's_Republic_of_China.svg|22x22пкс|Китай]]
|[[Тяньцзинь]]
|с [[2000  год|2000 года]]а
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Эстония</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Estonia.svg|ссылка=Эстония|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Эстония|<span class="wrap">Эстония</span>]]</span></span>
|[[Файл:Tartu_coat_of_arms.svg|22x22пкс|Эстония]]
|[[Тарту]]
|с [[2008  год|2008 года]]а
|
|}
660 юл:
! id="1497" |Примечания
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Эстония</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Estonia.svg|ссылка=Эстония|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Эстония|<span class="wrap">Эстония</span>]]</span></span>
|[[Файл:Tallinn_greater_coatofarms.png|25x25пкс|Эстония]]
|[[Таллин]]
666 юл:
|
|-
|<span class="nowrap"><span class="noprint" style="display: none; speak: none;">Эстония</span><span class="nowrap"><span class="flagicon">[[Файл:Flag_of_Estonia.svg|ссылка=Эстония|альт=|граница|22x22пкс]]</span>&nbsp; [[Эстония|<span class="wrap">Эстония</span>]]</span></span>
|[[Файл:Kuressaare_coatofarms.png|27x27пкс|Эстония]]
|[[Курессааре]]
678 юл:
 
== Әҙәбиәт ==
 
* {{Китап|автор=[[Курбатов, Юрий Иванович|Курбатов Ю. И.]]|часть=|ссылка часть=|заглавие=Турку: История и архитектурный портрет города.|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=СПб|издательство=Европейский Дом|год=2004|том=|страницы=|столбцы=|страниц=124|серия=|isbn=5-8015-0185-1.|тираж=|ref=}}
* {{Китап|автор=[[Пилявский, Владимир Иванович|Пилявский В. И.]]|заглавие=Турку|ссылка=|ответственный=Обложка и суперобложка М. А. Бычкова; Ленинградская организация ордена Ленина [[Союз архитекторов СССР|Союза архитекторов СССР]]|издание=|место=Л.|издательство=[[Стройиздат]]. Ленингр. отд-ние|год=1974|страниц=112|серия=[[Города-побратимы Ленинграда]]|isbn=|тираж=15 000}} (полтава, суперобл.)
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Турку» битенән алынған