Физиология: өлгөләр араһындағы айырма

'''Физиология''' ( {{Lang-grc|φύσις}}  — тәбиғәт һәм {{Lang-el2|λόγος}}  — һүҙ)  — йәнле тәбиғәттең тереклек процестарын өйрәнеүсе фән.

Тереклектең ҡәҙимге (нормала) һәм патология ваҡытындағы хәлен тикшерә. Биологик системаларҙағы һәр төҙөлөш кимәленең эшмәкәрлеге һәм көйләнеү законлылыҡтарын (ҡанундарын) асыҡлай.

Тереклек процестарының ҡәҙимге (норма) сиктәрен һәм унан тайпылыу, [[ауырыу]] билдәләрен (ҡара. патофизиология) аныҡлай <ref name="БМЭ-3изд-ТОМ-26">{{Публикация|книга}}</ref><ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref>

Физиология комплекслы фән: [[Тәбиғи фәндәр|тәбиғәт]] фәне булараҡ, [[Организм|организмдың]] дөйөм эшмәкәрлеген, шулай уҡ, айырым ағзаларының, [[күҙәнәк]]<nowiki/>тәренең, күҙәнәк структураларының эшмәкәрлеген (шәхси физиология) өйрәнә. Организмдың һәм [[Тәбиғәт|тирә-яҡ мөхит]]<ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref> [[Тәбиғәт|менән]] бәйләнешен, уның эшмәкәрлек законлылыҡтарын (ҡанундарын) һәм көйләнеү механизмдарын асырға ынтыла.

Физиология йәнле тәбиғәттең төп сифатын  — уның дөйөм организм кимәлендә , шулай уҡ айырым өлөштәрендә тереклек эшмәкәрлеген тәьмин итеүсе үҙенсәлектәрен һәм функцияларын өйрәнә.

Тереклек эшмәкәрлеге төшөнсәһенең нигеҙендә матдәләр, энергия һәм мәғлүмәт (информация) алмашыныу процесы тураһында белем ята. Тереклек эшмәкәрлеге файҙалы һәм кәрәкле һөҙөмтәгә өлгәшеүгә һәм мөхит шарттарына<ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref> ҡулайлашыуға йүнәлтелә.

Физиология үҫемлектәр физиологияһы һәм хайуандар һәм кеше<ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref> физиологияһы дисциплиналарына айырып өйрәнелә.

Физиология [[анатомия]] һәм гистология менән бергә медицинаның теоретик нигеҙен тәшкил итә. Улар ярҙамында табиптар пациенттар тураһында факттарҙы берләштереп, дөйөм организмы торошон баһалай, эшкә һәләтлеген асыҡлай.

Функциональ тайпылыуҙар кимәленә, йәғни дәрәжәһе, йәғни физиологик функцияларҙың нормалар тайпылыу характерына һәм дәүмәленә ҡарап сирленең хәлен асыҡлай. Организмды ҡәҙимге (һау) хәленә кире ҡайтарырға тырыша. Бының өсөн уның шәхси этник, енси, йәш үҙенсәлектәрен, шулай уҡ, йәшәү мөхитенең [[Экология|экологик]] һәм [[Йәмғиәт|социаль шарттар]]<nowiki/>ын <ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref><sup class="" style="white-space: nowrap">&#x5B;''[[Википедия:Ҡағиҙә һәм күрһәтмәләр|<span style="" title="Википедия:Правила и указания#Язык и стиль">стиле</span>]]''&#x5D;</sup> иҫәпкә ала.

Организм функцияларын тергеҙеү ( коррекциялау) өсөн мөхиттең тәбиғи-климатик һәм сәнәғәт шарттарына ғына түгел, ә антропоген бысраныуы характерына ла— атмосфералағы, [[һыу]]<nowiki/>ҙағы, [[Аҙыҡ|аҙыҡ-түлектәге]] <ref name="БРЭ">{{БРЭ}}</ref> зыянлы матдәләрҙең микдары һәм зарар килтереү дәрәжәһе лә иҫәпкә алына.

М[[Медицина|едицинаның]] [[Гиппократ|атаһы тип иҫәпләнгән Гиппократ]] ( беҙҙең эраға тиклем 460-377 460—377 йй..) кеше организмын шыйыҡ мөхит менән шәхестең психик булмышы (склад) берҙәмлеге итеп ҡарай. Кешенең мөхит менән бәйләнешен һыҙыҡ өҫтөнә ала һәм был бәйләнештең төп формаһы булып хәрәкәт тора тип һанай.

Бындай ҡарашы уның ауырыуҙы комплекслы дауалау алымдарын билдәләй ҙә.

Шул уҡ принцип боронғо Ҡытай, Һиндостан, Европа һәм Яҡын Көнсығыш табиптары өсөн дә хас булған алымдар булып тора.

Әммә [[XVIII быуат|XVIII быуатҡа тиклем]] физиология [[анатомия]] һәм медицина өлөшө булараҡ ҡына үҫешә .

1628 йылда табип Уильям Гарвей аксиома урынына йөрөгән, тере кешенең артерияларында һауа тултырылған тигән ҡарашты кире ҡаға. Тере организмдарҙағы йөрәк һәм ҡан әйләнеше эшмәкәрлеген дөрөҫ итеп һүрәтләп бирә. Шулай итеп, хәҙерге фәнни эксперименталь физиологияға нигеҙ һалына<ref><div>[http://www.bibliotekar.ru/447/5.htm Кеше физиологияһы] / под ред. м. в. Покровский, Коротько г. ф.</div></ref>.

'''Физиология бер -береһенә бәйләнгән бер нисә дисциплиналарҙы үҙ эсенә ала''':

* Молекуляр физиология организмдың тереклек асылын һәм эшмәкәрлеген [[Молекула|молекул]]<nowiki/>яр кимәлдә өйрәнә.

* Күҙәнәк физиология айырым күҙәнәктәрҙең тереклек эшмәкәрлеген өйрәнә һәм молекуляр физиология менән бергә төп дисциплина булып торалар. Сөнки, бөтә тереклек процестары бары күҙәнәк эсендә генә, молекуляр кимәлдә тормошҡа аша. .

* Микроорганизмдар физиологияһы микробтартарҙың эшмәкәрлеге физиологияһын өйрәнә .

* Үҫемлектәр физиологияһы анатомияһы менән тығыҙ бәйләнгән һәм үҫемлектәр донъяһының симбионттары менән берлектә тереклек үҙенсәлектәрен өйрәнә.

* Бәшмәктәр физиологияһы бәшмәктәрҙең тереклеген өйрәнә..

* Кеше һәм хайуандарҙың физиологияһы, [[Анатомия|анатомияһы]] һәм гистологияһы медицинаның нигеҙе булып тора (ҡара. Нормаль физиология, Патологик физиология).

'''Һәр дисциплинаға хас үҙенсәлектәре һәм айырмалары булыу сәбәпле, улар эсендә айырым тармаҡтар барлыҡҡа килгән: '''
* [[фотосинтез]] физиологияһы ,
*хемосинтез физиологияһы,
*аш [[Аш һеңдереү|һеңдереү]] физиологияһы ,
*хеҙмәт физиологияһы,
*[[ҡан әйләнеше]] физиологияһы йөрәк һәм ҡан тамырҙары эшмәкәрлеген өйрәнә,
*электрофизиология  — [[нерв]] һәм [[мускулдар]] эшмәкәрлегендәге электромагнит күренештәрҙе тикшерә.

* Институт физиологии растений им. ИК. А. Тимирязева ПРАН. Павлова1890 РАНйылда (Россия,кабинет Санкт-Петербург).булараҡ 1925нигеҙләнгән институт итеп үҙгәртелгән. 1934 йылда нигеҙләнгәнМәскәүгә күсерелгән.

* СибирскийИнститут институтэволюционной физиологии и биохимии растенийим. СО РАНИ. М. Сеченова (Россия, ИркутскСанкт-Петербург). 1961 1956 йылда нигеҙләнгән.

* ИнститутНаучно-исследовательский эволюционнойинститут нормальной физиологии и биохимии им. ИП. М К. Анохина СеченоваРАМН (Россия, Санкт-ПетербургМосква). 1956 1974 йылда нигеҙләнгән.