Сәбалар: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:BronzeManNashqum.jpg|мини|450x450пкс|Сәба мәҙәниәтендә бронзанан ҡойолған ир-ат һыны. Лувр. 2007 йыл ]]
[[Файл:Bar'an_temple_1986-3.jpg|справа|мини|350x350пкс|Сәба баш ҡалаһы Мәғрәб эргәһендәге сәба ғибәҙәтханаһы   Бар’ан]]
[[Файл:Karib'il_Watar_map1.svg|слева|мини|253x253пкс|ТерриторияСәба Сабейскогобатшалығының царстватерриторияһы выделенаҡыҙғылт-һары оранжевым.менән билдәләнгән]]
[[Файл:Yemen_National_Museum,_Sana'a_(13102881435).jpg|слева|мини|240x240пкс|ГоловаСәба бронзовогомәҙәниәтендә мужчиныбронзанан Сабейскойҡойолған культурыир-ат башы. Йеменский национальныйЙемен музеймилли вмузейы, [[Сана|Сане]]. 2014 год.йыл]]
[[Файл:British_Museum_Yemen_06.jpg|справа|мини|397x397пкс|Сәба телендә Амрандағы яҙма. Британия музейы, Лондон]]
'''Сәбалар '''({{lang-el|Σαβαίοι}}) — Көньяҡ Ғәрәбстанда төп халыҡтарҙың береһе (''ша`бтар''), борон заманда хәҙерге [[Йемен|Йәмән]] территорияһында йәшәгән һәм  [[Сәба батшалығы|Сәба батшалығын]]н нигеҙләгән. 
 
[[Боронғо Греция|ГрекБоронғо грек]]  һәм [[Боронғо Рим|рим]] яҙыусылары  [[Сәба батшалығы|илдең]] юғары мәҙәниәтле булыуын һәм байлығын  телгә ала. Сәбалар  [[Сүриә]], [[Мысыр]], [[Һиндостан]]  һәм [[Эфиопия]] менән сауҙа итә, уларға алтын, аҫылташтар һ әмһәм башҡа тауарҙар һата. Сәбаларҙың бик бай булыуы тураһында [[Ҡөрьән|Ҡөрьәндә]]дә, [[Библия|Библияла]]ла Сөләймәндең[[Сөләймән |Сөләймән]]дең замандашы [[Сәба батшабикәһе]] хаҡындағы хикәйәләрҙә һөйләнелә. 
 
== Тарихы ==
[[Яҡын Көнсығыш|Яҡын Көнсығышта]]та иң боронғо цивилизацияларҙың береһе булған Сәба дәүләте  беҙҙең эраға тиклем 2-се мең йыллыҡтың аҙағында  Көньяҡ Ғәрәбстан  территорияһында, мул һыулы һәм ҡояшлы уңдырышлы  төбәктә,  Рамлат асәс-СабатейнСәбатәйн сүллеге сигендә хасил була. Сәбалар бында, моғайын, Ғәрәбстан аша үткән Еҫле майҙар юлы барлыҡҡа килеү арҡаһында Ғәрәбстандың төньяҡ-көнбайышынан күскәндер. 
 
Сәба батшалығы тураһында  тәүләп  беҙҙең эраға тиклем IX быуатҡа ҡараған яҙма сығанаҡтарҙа телгә алына, ә уның сәскә атыуының башы беҙҙең эраға тиклем   VIII быуатҡа тура килә. Батша һәм  мөкәрриб Карибил Ватар  төп хаким һәм батша булғандыр, уның трураһында, уның Аусан батшалығы менән һуғышыуы тураһында ғибәҙәтханалағағибәҙәтханалағы оҙон яҙманан билдәле. 
 
Тарихының башланғыс өлөшөндә  Сәба сауҙа юлындағы йөк бушатыу-тейәү нөктәһе булып хеҙмәт итә:  Хадрамауттан бында тауарҙар килтерелә, ошонан карауандар Месопотамияға[[Месопотамия]]ға, [[Сүриә|Сүриәгә]]гә һәм  [[Боронғо Мысыр|Мысырға]] юллана (Ис. {{Библия|Ис|60:6}}; Иов. {{Библия|Иов|6:19}}). Транзит сауҙанан тыш,  Сәба урында етештерелгән еҫле майҙар һатыуҙан да табыш ала   (Иер. {{Библия|Иер|6:20}}; {{Библия|Пс|71:10}}). Сәба баш ҡалаһы  Мәғрәб  эргәһендә ҙур  плотина төҙөлә,  һуғарыу һөҙөмтәһендә элекке уңдырышһыҙ үле  территорияға йән инә  — ил ҙур оазисҡа әүерелә.
 
Беҙҙең эраға тиклем  715 йылда  сәбалар  [[Ассирия|ассирийҙарға]] яһаҡ түләгән халытар иҫәбендә була; әммә был бойондороҡлолоҡ тиҙ тамамлана. Көньяҡ Ғәрәбстанда мәиндәр сәбаларҙың көнәркәше була, уларҙың дәүләте мөһим сауҙа  политияһы булып таныла; мәиндәр сәбалар менән өҙлөкһөҙ  көрәш алып бара, ахыр сиктә уларуларҙы тарафынансәбалар ҡыҫырыҡлап сығарылаҡыуа
 
Сәба  колониялары Африканың уларға күрше  төбәктәренәтөбәктәргә ыңғай йоғонто яһай. Беҙҙең эраға тиклем VIII   эфиоп ерҙәренә эре сәба колонияһы килеп урынлаша. Сәбаларҙың килеүенә «Сөләймәндең династияһы» тураһындағы легенда бәйле. Был легендаға ярашлы, эфиоп батшалары Боронғо Исраил батшаһы Сөләймән  менән [[Библия|Библиялағы]]лағы Сәба батшабикәһенең тоҡомонатоҡомо булып ҡарайтора.   [[Эфиопия|Эфиоптар]] Сәба батшабикәһен эфиоп  Македаһы йәки Билкис тип йөрөтә.   Ғәрәптәрҙең Тигре яйлаһына күсенеүе Эфиопияла семит телдәренең генә түгел, төҙөлөштә ташты ҡоро килеш һалыу, ташты һырлау, керамика биҙәү кеүек төрлө һөнәрҙәрҙең дә таралыуына килтерә. Тигрела йәшәгән кушиҙар менән ҡатнашып,  ғәрәп күскенселәре  әғәзи тигән боронғо эфиоп халҡын хасил итә,  хәҙерге Тигре территорияһындағы «Әғәзи» иленең атамаһы шул халыҡҡа бәйле, ә боронғо эфиоп теле ғәйез теле  тип йөрөтөлә башлай. 
 
Беҙҙең эраға тиклем 25 йылда сәбалар иленә Римдың Мысырҙағы наместнигы Элий Галл уңышһыҙ һөжүм менән килә<ref>[http://www.ancientrome.ru/antlitr/augustus/index.htm Деяния божественного Августа. / Пер. И. Ш. Шифмана.] // [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B8%D1%84%D0%BC%D0%B0%D0%BD,_%D0%98%D0%BB%D1%8C%D1%8F_%D0%A8%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B9%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Шифман И. Ш.] Цезарь Август. — Л., 1990. — С. 189—199.</ref>.
Юл 23 ⟶ 24:
Ҡаланың ныҡлығы тураһында — диуар ҡалдыҡтары, ә илдәге юғары мәҙәниәт тураһында  ҡаланың үрге яғында ҙур   цистерналарҙы тултырыу өсөн төҙөлгән ныҡлы плотина һөйләй. Плотина ҡалдыҡтары беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланған.  Ваҡыт үтеү менән ил сауҙа юлдарының үҙгәреүе арҡаһында бөлгөнлөккә төшә.   III быуатта сәбаларҙың хакимлығы тамам була,  сөнки беҙҙең эраның  I—II быуаттарында уҡ Сәба батшалығын химьярҙар баҫып ала башлай.  
 
[[Ассирия|Ассирия  империяһы]]империяһы  осоронда Ғәрәбстандың төньяғында сәбалар йәшәүе тураһында шаһилыҡшаһитлыҡ иткән сығанаҡтар бар. Төньяҡ Ғәрәбстанда йәшәгән ҡәбиләләр иҫәбендә  Тиглатпаласар  III-нөң стелаһында сәбалар ҙа телгә алына.  Тарихсы Дж. А. Монтгомери фекеренсә, беҙҙең эраға тиклем  X быуатта сәбалар Төньяҡ Ғәрәбстанда йәшәгән, әммә көньяҡтан үткән сауҙа юлдарына ла  хужа булған.
 
== Тарихи осорҙары ==
Сәба батшалығының тарихы өс төп осорға бүленә:
 
# Сәба' мөкәррибтәре осоро (яҡынса беҙҙең эраға тиклем I мең йыллыҡтың беренсе яртыһы).
# Сәба' батшалары осоро (яҡынса беҙҙең эраға тиклем  I мең йыллыҡтың икенсе яртыһы).
36 юл:
 
== Дине ==
Сәбалар  (күпселеге) мәжүси була. Уларҙың динендә Астар — юғары илаһ, ә Хавбас  Астарҙың ҡатыны булып тора.
 
* Астар — юғары илаһ
* Хавбас —  Астарҙың ҡатыны.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
== См. также ==
 
* [[Сәба батшалығы]] 
Юл 47 ⟶ 44:
 
== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}
{{примечания}}
 
== Әҙәбиәт ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Сәбалар» битенән алынған