Нервы системаһы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш) →Нервы системаһының дөйөм характерстикаһы: өҫтәмә мәғлүмәт |
Айсар (фекер алышыу | өлөш) өҫтәмә мәғлүмәт |
||
3 юл:
== Нервы системаһының дөйөм характерстикаһы ==
Нервы системаһының әһәмиәте һәм мөһимлегенең бөтә төрлөлөгөн уның үҙенсәлектәренән сығып аңлатырға була.▼
# Ярһыусанлыҡ, ҡуҙғыусанлыҡ һәм үткәреүсәнлек ваҡыт функциялары итеп характерлана, аныҡлап әйткәндә һәм дөйөм алғанда, был — ярһыу һәм ҡуҙғыуҙан башланған һәм теге йәки был органдың яуап эшмәкәрлегенә күренгәнгә тиклемге процестар сылбыры. Нервы импульсының нервы епсәләрендә (нервные волокна) таралыуының электрик теорияһына ярашлы, ул урындағы локаль ҡуҙғыу сығанаҡтарының ненерв епсәләренең әүҙем булмаған өлкәләренә күсеүе арҡаһында таралыу ала, был, сағыштырып ҡарағанда, яҡынса электр тогының таралыуына оҡшаш күренеш. Айырма бары тик нерв системаһында икенсе төр, атап әйткәндә, химик процестар барыуында. Бында ярһыу-полярлашыу тулҡынының үҫеше ''ацетилхолин'' медиаторына туранан-тура бәйләнгән. Ҡыҫҡаса АЦХ тип аталып йөрөтөлгән был органик берләшмә химик реакция барышында импульстарҙы баш мейеһенә тапшыра.▼
# Нервы системаһы, тышҡы һәм эске мөхиттең энергияларын үҙгәртеп (трансформациялап) һәм генерациялап, уларҙы нервы процессына әйләндереү үҙенсәлегенә эйә.▼
# Нервы системаһының айырыуса мөһим үҙенсәлеге — ул да булһа, мейенең мәғлүмәтте онтогенез (мәҫәлән, кеше организмының яралыуҙан башлап тыуыуға тиклем үҫеше) барышында ғына түгел, шулай уҡ филогенез (организмдың тыуғандан һуң артабанғы үҫеше) дауамында ла һаҡлай алыуы. ▼
[[Файл:Reizweiterleitung.jpg|thumb|230px|[[Рене Декарт]]: «Аяҡ табанының ярһыуы нервылар буйынса мейегә бирелә, унда ул йән (рух) менән тәьҫир итешә, һәм шул арҡала ауыртыу тойғоһо барлыҡҡа килтерә».]]▼
Нәҡ нервы системаһы тәү сиратта [[организм]]дың барлыҡ функцияларын яйлауҙа бик мөһим роль уйнай. Ул [[күҙәнәк]], туҡыма, тән ағзалары һәм уларҙың системаларының үҙ-ара ярашып эшләүен тәьмин итә.
Юл 19 ⟶ 11:
[[Организм]]дың дөйөм нервы системаһы үҙ сиратында күләме һәм эшмәкәрлеге йәһәтенән вағыраҡ булған ''үҙәк нервы системаһын'', ''вегетатив нервы системаһын'', ''симпатик һәм парасимпатик нервы системаларын'', ''висцераль нервы системаларын'' үҙ эсенә ала.
▲Нервы системаһының әһәмиәте һәм мөһимлегенең бөтә төрлөлөгөн уның үҙенсәлектәренән сығып аңлатырға була.
▲# Ярһыусанлыҡ, ҡуҙғыусанлыҡ һәм үткәреүсәнлек ваҡыт функциялары итеп характерлана, аныҡлап әйткәндә һәм дөйөм алғанда, был — ярһыу һәм ҡуҙғыуҙан башланған һәм теге йәки был органдың яуап эшмәкәрлегенә күренгәнгә тиклемге процестар сылбыры. Нервы импульсының нервы епсәләрендә (нервные волокна) таралыуының электрик теорияһына ярашлы, ул урындағы локаль ҡуҙғыу сығанаҡтарының ненерв епсәләренең әүҙем булмаған өлкәләренә күсеүе арҡаһында таралыу ала, был, сағыштырып ҡарағанда, яҡынса электр тогының таралыуына оҡшаш күренеш. Айырма бары тик нерв системаһында икенсе төр, атап әйткәндә, химик процестар барыуында. Бында ярһыу-полярлашыу тулҡынының үҫеше ''ацетилхолин'' медиаторына туранан-тура бәйләнгән. Ҡыҫҡаса АЦХ тип аталып йөрөтөлгән был органик берләшмә химик реакция барышында импульстарҙы баш мейеһенә тапшыра.
▲# Нервы системаһы, тышҡы һәм эске мөхиттең энергияларын үҙгәртеп (трансформациялап) һәм генерациялап, уларҙы нервы процессына әйләндереү үҙенсәлегенә эйә.
▲# Нервы системаһының айырыуса мөһим үҙенсәлеге — ул да булһа, мейенең мәғлүмәтте онтогенез (мәҫәлән, кеше организмының яралыуҙан башлап тыуыуға тиклем үҫеше) барышында ғына түгел, шулай уҡ филогенез (организмдың тыуғандан һуң артабанғы үҫеше) дауамында ла һаҡлай алыуы.
▲[[Файл:Reizweiterleitung.jpg|thumb|230px|[[Рене Декарт]]: «Аяҡ табанының ярһыуы нервылар буйынса мейегә бирелә, унда ул йән (рух) менән тәьҫир итешә, һәм шул арҡала ауыртыу тойғоһо барлыҡҡа килтерә».]]
=== Нейроны ===
* '''Эйәрсән''' [[күҙәнәк]]тәр ([[урыҫ теле|урыҫса]] ''«нейроглиальные клетки»''), нейрондарҙы уратып алып, уларҙы туҡландырыу һәм һаҡлау бурыстарын башҡара. Нейрондарға ҡарағанда эйәрсән күҙәнәктәрҙең һаны 10 тапҡыр самаһы күберәк.▼
▲Нейрондар, ярһыусы [[күҙәнәк]]тәр булараҡ, электрик импульстарҙы барлыҡҡа килтереү һәм уларҙы тапшырыу һәләтенә эйә. Төрлө формала һәм ҙурлыҡта булған нейрондар ''тәндән'' һәм ''үҫентеләрҙән'' тора. Оҙон һәм ҡыҫҡа булған үҫентеләр үҙҙәре ике төргә — дендриттарға һәм аксондарға бүленә.
Күпселек '''''дендриттар''''' ([[грек теле|грекса]] «''дендрон''» — ағас) — ҡыҫҡа, ныҡ тармаҡланған үҫентеләр. Бер нейронда улар бер нисә булырға мөмкин, шул уҡ ваҡытта уларҙың бары тик берәү генә булыуы ла, йә иһә бөтөнләй булмауы ла тулыһынса тәбиғи күренеш. Нервы импульстары дендриттар буйынса нервы [[күҙәнәк|күҙәнәге]] тәненә килеп инә.
'''''Аксон''''' ([[грек теле|грекса]] «''аксис''» — үҫенте) — оҙон, башлыса аҙ тармаҡланыусан үҫенте. Ул импульстарҙы
Ҙурлыҡтары буйынса нейрондар төрлө була: бәләкәй (5 мкм-ға тиклем), уртаса ҙурлыҡта (30 мкм-ға тиклем) һәм ҙур нейрондар (100 мкм-ға тиклем). Нейрондарҙың үҫентеләре оҙонлоғо ла төрлөсә: мәҫәлән, уларҙың ҡайһы берҙәрен микроскоп менән генә күрергә мөмөкин булһа, икенселәре 1,5 метрға ла етергә мөмкин. Миҫал өсөн: арҡа мейеһендә урынлашҡан нейрондың үҫентеләре аяҡ һәм ҡул бармаҡтарына барып етә. Нервы импульсын (ярһыу һәм ҡуҙғыуҙы) бер нейрондан икенсеһенә йә башҡа күҙәнәктәргә тапшырыу, шулай уҡ импульстың көсөргәнешлеген яйға һалыу махсус контакттар (урыҫса — ''синапстар'') ярҙамында башҡарыла.
Оҙон үҫентеләр йыш ҡына аҡ төҫтәге май һымаҡ матдәнән торған шекәрә менән көпләнгән була. Уларҙың үҙәк нервы системаһындағы тупланмалары '''''аҡ матдә''''' барлыҡҡа килтерә. Нейрондарҙың ҡыҫҡа үҫентеләренең һәм тәндәренең ундай шекәрәһе юҡ. Уларҙың тупланмалары '''''һоро матдәне''''' барлыҡҡа килтерә.
=== Нейроглия ===
▲
=== Нейрондарҙың төрҙәре ===
* Һиҙгер нейрондар
| |||