Хәйретдин Мөжәй: өлгөләр араһындағы айырма

'''Мозаһит Хәйретдин улы Хәйретдинов''' (1901 йылдың 26 мартында Төркмән ауылы (хәҙер Башҡортостан Республикаһы Октябрьский ҡалаһы составында) — {{Үлгән көнө|4|9|1944}}, Дахау{{МестоСмерти|Дахау|в концлагере Дахау|Дахау (концлагерь)}}) — [[Татарҙар|татар]]  шағиры һәм прозаигы. Хәйретдин Мозай  псевдонимы  аҫтында эшләй. Хәрби хеҙмәткәр, полковник. Хәрби тотҡондарҙың туғандаш берлеге, антифашистик йәшерен ойошма етәкселәренең береһе (1943—1944).{{ДатаРождения|26|3|1901}}

Мозаһит Хәйретдинов 26 марта [[1901 йыл|1901 йылдың 26 мартында]]  Башҡортостандың Туймазы районы Төркмән ауылында ([[1946 йыл|1946]]  йылдан [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский ҡалаһы составында]]) тыуа. Ун һигеҙ йәшенән  [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы|Ҡыҙыл Армия]]  сафына саҡырыла.  Кесе командирҙар курстарын тамамлағандан һуң хәрби хеҙмәткәр булып китә. [[Урта Азия|Урта Азияла]] ла баҫмасылар менән һуғыша, сик буйы ғәскәрендә хеҙмәт итә, [[1938 йыл|1938]]  йылдаХәсән күлендә япон самурайҙарына ҡаршы алыштарҙа ҡатнаша.

[[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан һуғышының]] тәүге көндәренән 789-сы полкына командалыҡ итә. [[1942 йыл|1942]]  йылдың йәйендә, [[Харьков|Харьковҡа]]  һөжүм иткән ваҡытта, X. Мозай командалыҡ иткән полк дошман ҡамауында ҡала<ref name="autogenerated1">[http://www.agidel.ru/?param1=14840&tab=5 Республика Башкортостан//ТВОИ СОЛДАТЫ, ПОБЕДА! :Воин, поэт, гражданин .Более тридцати лет в Октябрьском проводятся разнообразные мероприятия, посвящённые Музагиту Хайрутдинови...Хайрутдинови…]</ref>. 789-сы полк бер айҙан ашыу ҡамауҙа килеш һуғыша. 1942 йылдың 7 февралендә барған алыш мәлендә полк командиры яралана һәм әсирлеккә эләгә<ref name="autogenerated2">[http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=12407 БАШвестЪ - — Первая интернет-газета Республики Башкортостан] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131029192354/http://old.bashvest.ru/showinf.php?id=12407|date=2013-10-29}}</ref>.

Мюнхенда 1200-ҙән ашыу тотоҡон урынлашҡан хәрби әсирҙәр лагерында Х. Мозай  «Хәрби тотҡондарҙың туғандаш берлеге» етәкселәренең береһе була.

[[Мюнхен|Мюнхенға]] -— совет хәрби әсирҙәре лагетына ул байтаҡ лагерҙар аша үткәндән һуң эләгә. Шулай итеп, йәшерен антифашистик ойошма етәкселәренең береһе булып китә. [[1943 йыл|1943]]  йыл аҙағында  язалар һәм һорау алыуҙарҙан һуң гестапо йәшерен ойошманың эҙенә төшә. Был йәшерен ойошма етәкселәре һәм ағзалары  Дахау  лагерына ташлана.

[[1944 йыл|1944 йылдың 4 сентябрендә]]  фашист йәлләттәре 92 совет патриотын атып үлтерә. Улар араһында Хәйретдин Мозай ҙа була.

«Язаланырға тейешле әсирҙәр араһынан яҡташым Хәйретдинов Моза: итты эҙләп таптым. Уны саҡ таныным. Бите, башы ҡан уҡмашҡан яралар менән ҡапланған, күп туҡмалыуҙан арҡаһы күп-күк төҫкә ингән, аяҡ мускулдары ҡырҡылған, тештәре урынында ҡанлы ҡаҙналар...ҡаҙналар… Мозаһит Хәйретдинов миңә үҙенең ҡайҙан булыуын, ғаиләһенә, туғандарына Тыуған иле өсөн үлеүе тураһында әйтте. Йәшерен ойошмалағы иптәштәренә ҡаты конспирация һаҡларға һәм язаланасаҡ тотоҡондар өсөн фашистарҙан үс алыуҙарын үтенде...үтенде… Минең яҡташым Хәйретдинов Мозаһит һәм уның иптәштәре язалауҙарына ҡарамаҫтан, дошманға йәшерен ойошма ағзаларының кем булыуҙарын, нисек үҙ-ара элемтә тотоуҙарын, йәшерен ойошма ағзаларын һатмаған. әйтмәгән. Хатта йәлләттәр уларҙың сыҙамлылығына аптыраған...…аптыраған……».

X. Музай әҙәби ижад менән дә шөғөлләнә: 20-се йылдар аҙағынан татар ваҡытлы матбуғатында йыш ҡына уның хәрби темаларға, сик буйы һалдаттарының тормошо һәм көнкүрешенә арналған шиғырҙары, хикәйәләре һәм очерктары баҫыла башлай. [[1932 йыл|1932]]  йылда  [[Ҡазан|Ҡаҙанда]]  X. Мозайҙың «Мылтыҡлы кешеләр» тип аталған тәүге шиғри йыйынтығы донъя күрә.

1941 йылдың декабрендә подполковник Мозаһит Хәйретдинов  «Командир һәм шағир Мозайҙың немец халҡына асыҡ хатын» баҫтырып сығара.

Һуғыш башланыу сәбәпле, тамамланмаған романын Хәйретдинов  «Алыҫ юлдан» тип атай.

Яугир һәм шағир һәләк булған 4 сентябрь көнө Мозаһит Хәйретдиновты иҫкә алыу көнөнә әйләнә.  Октябрьскийҙа, шағирҙың мемориалы янында уның шиғырҙары яңғырай.

Төркмәндә Мозаһит Хәйретдиновҡа һәйкәл ҡуйылған (в 2001  й.), ҡаланың бер урамы һәм китапхана уның исемен йөрөтә (с 1998 г.). Ун йылдан ашыу Мозаһит Хәйретдинов исемендәге премия тапшырыла. Премия өсөн аҡса урындағы бютжеттан бүленә, ҡалала йәшәүсе һәр кеше был премияның лауреаты була ала: был прмияны алыусылар араһында музейҙар хеҙмәткәрҙәре, яҙыусылар, шағирҙар, уҡытыусылар, эҙәрмәндәр төркөмдәре ағзалары бар.

* 9. Ненаписанная поэма // Юзеев И. Встреча с вечностью: Стихи, поэмы, трагедии. — Казань: Тат. кн. изд-во,1984.  —

* 17. Хайрутдинов, М. Х. Летопись войны: Дневник / М. Х. Хайрутдинов; сост. С. Шакир. — Казань: Тат. кн. изд-во,1978. 

* 22. В начале сентября администрация…// Байбулатов Р. Ф. Писатель и время (Летопись общественно-культурной жизни и творческой деятельности Союза писателей РБ между XII-XIIIXII—XIII съездами /Октябрь 1996 г.- декабрь 2000/. — Уфа, 2000.