Википедия

Башҡортостан автономияһы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
34 юл:
{{Викитека|:ru:Категория:3-й Курултай Башкурдистана|Ойоштороусы ҡоролтайҙың ҡарарҙары һәм резолюциялары}}
{{Викитека|:ru:Категория:Фарманы 1917 года|Башҡорт Хөкүмәте фармандары}}
Рәсәйҙәге 1917 йылғы Февраль революцияһынан һуң [[Башҡорт милли хәрәкәте]]нең башҡорттарҙың милли-территориаль автономияһын төҙөү процессы башлана. 1917 йылдың июль — авгусында [[Ырымбур]] һәм [[Өфө]] ҡалаларында I һәм II [[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]] уҙа, унда делегаттар федератив Рәсәй составында милли-территориаль формала демократик республика төҙөргә ҡарар итә. I һәм II ҡоролтайҙар менән һайланған Башҡорт Хөкүмәте Ырымбурҙағы Каруан-һарайҙа[[Каруанһарай]]ҙа эшләй һәм 1918 йылдың ғинуарында үтәсәк [[Бөтә Рәсәй Ойоштороу йыйылышынайыйылышы]]на әҙерләнә. [[Октябрь революцияһы]] автономия үҫешенә яңы йоғонто яһай.
 
Башҡорт Мәркәз Шураһы 1917 йылдың 11 (25) ноябрендә донъя күргән 1-се һанлы фарманында башҡорттарға үҙ милли идараһы кәрәклеген раҫланы<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/parliamentary_museum/second_kurultai_august_25_30_1917/farman_number_1/ Фарман № 1 Центрального Башкирского Шуро]</ref>. Ә инде 15 (29) ноябрҙә [[Башҡорт мәркәз шураһы]] 2-се һанлы фарман менән Башҡортостан автономияһын иғлан итә. Был тарихи документҡа шура рәйесе [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Шәриф Манатов]], уның урынбаҫары [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Әхмәтзәки Вәлидов]] һәм сәркәтибе [[Бабич Шәйехзада Мөхәмәтзакир улы|Шәйехзада Бабич]], һәм алты шураның бүлек мөдирҙәре үҙҙәренең ҡултамғаларын ҡуя.<ref>{{книга
49 юл:
| isbn = 5-88185-001-7
| ref =
}}</ref>. Фарманда былай итеп яҙылған: ''«Башҡорт мәркәз шураһы Өфө, Пермь, СамараҺамар һәм Ырымбур губерналарының башҡорт территорияһын Рәсәй республикаһының автономиялы өлөшө тип иғлан итә».'' Ғәскәрҙәр, банктар, тимер юлдары, почта, телеграф, һалым йыйыу Башҡортостандың дәүләт учреждениеларына күсә, ә губерналар һәм өйәҙҙәргә административ бүленеү кантондарға бүленеү менән алыштырыла.
 
Был фармандар 1917 йылдың декаберендәдекабрендә Ырымбурҙа уҙған III Бөтә башҡорт ойоштороусы ҡоролтайында раҫлана. Ойоштороусы ҡоролтай Башҡортостан автономияһы менән идара итеү сараларын билдәләй. [[Кесе Ҡоролтай]] (предпарламент) булдырыла, ундарунда һәр 100 мең төбәк халҡынан берәр вәкил һайлана<ref>{{статья
|автор = Сулейманова Л.
|заглавие = Основы федерализма в период становления автономии Башкортостана
66 юл:
}}</ref>.
 
Башҡортостан автономияһын тәүгеләрҙән булып [[Ойоштороу йыйылышына ағзалар комитеты]] (КОМУЧ) таныған. 1918 йылдың сентяберендәсентябрендә КОМУЧ һәм Башҡорт Хөкүмәте менән килешеү төҙөлә, унда комитет милли-территориаль автономияһыавтономияһын таный<ref name=autogenerated2 />.
 
Ырымбур казак даирәһе атаманы [[Дутов Александр Ильич|А. И. Дутов]] 1917—1918 йылдарҙа шулай уҡ автономияһынавтономияны яҡлаған<ref name=autogenerated3>[http://kraeved.opck.org/biblioteka/kazachestvo_stati/pdf/oren_kaz_i_cerkov.pdf А. В. Ганин. Оренбургское казачество и Церковь в годы Гражданской войны 1917—1922 гг. // «Белая Гвардия», 2008 № 10, с. 149.]</ref>. Ул Башҡорт Хөкүмәте рәйесе [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Шәриф Манатовҡа]] былай тип хәбәр иткән:<blockquote>«Мы, казачие, так же будем управлять сами собой; конечно, вы имеете полное право на такое управление<ref name=autogenerated3 />».</blockquote>
 
1918 йылдың сентябрендә Өфөлә уҙған Дәүләт кәңәшмәһендә ([[Өфө Директорияһыдиректорияһы]]) Башҡорт Хөкүмәте ағзалары ла (Ю. Ю. Бикбов, А. К. Әҙеһәмов һ.һәм б.башҡалар) ҡатнаша. Кәңәшмәлә «Бөтә Рәсәй юғары идаралығы барлыҡҡа килеүе тураһында акт» ҡабул ителә, уға автономия исеменән [[Искәндәрбәк Мөхәмәтйәр улы Солтанов|Искәндәр СолтановтаСолтанов]]та ҡул ҡуя<ref>[http://scepsis.ru/library/id_2898.html Акт об образовании всероссийской верховной власти]</ref>.
 
1918 йылдың 18 ноябрендә [[А. В. Колчак]] хәрби түңкәрелеш яһай һәм үҙен Рәсәйҙең юғары етәксеһе һәм юғары баш командующийы тип итеп иғлан итә. Адмирал Колчак башҡорттарҙың автономияһын танымай. Бөтә төбәк хөкүмәттәренә үҙ-үҙен бөтөрөргә тәҡдим ителә. Бындай шарттарҙа Башҡортостан автономияһы етәкселәренә 1919 йылда Советтар менән һөйләшеүҙәр башларға тура килә. Оҙаҡ барған һөйләшеүҙәрҙән һуң 1919 йылдың 18 февралендә Башҡорт Хөкүмәте һәм Башҡорт армияһы Советтар яғына сыға<ref>{{статья
|автор = Акдавлетов С.
|заглавие = В преддверии 100-летия первой республики
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Башҡортостан_автономияһы» битенән алынған