Рим цифрҙары: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Spasskaya_Tower_clock.jpg|мини|280x280пкс|Спасс башняһындағы сәғәт-куранттар циферблатына  рим цифрҙары яҙылған]]

'''Ри́м ци́фрҙары''' — боронғо римлеләрҙең  позицияһы булмаған иҫәпләү системаһында  ҡулланылған [[цифрҙар]].

[[Натураль һан|Натураль һандар]] дар цифрҙарҙы ҡабатлау ярҙамында яҙыла.  Әгәр ҙурыраҡ цифр бәләкәйерәге алдында торһа, ул ҡушыла (ҡушыу принцибы), әгәр ҙә ки бәләкәйе ҙурырағы алдынан килһә, ул сағында бәләкәйе ҙурынан алына (алыу принцибы). Һуңғы ҡағиҙә бер үк цифрҙы дүрт тапҡыр ҡабатлап трмау өсөн генә ҡулланыла.

Рим цифрҙары беҙҙең эраға тиклем 500 йыл элек  этруск  халҡында  (ҡара:  этруск алфавиты) барлыҡҡа килә, улар цифрҙарҙың бер өлөшөн  кельттарҙың  ата-бабаларынан алыуы ла ихтимал.

|IV,  XIX быуатҡа тиклем  — IIII

Ҡайһы бер цифрҙар (I, X, C, M) ҡабатланып килә ала, ләкин  '''өс тапҡырҙан артыҡ ҡабатланырға тейеш түгел'''; шулай итеп, улар ярҙамында  '''3999-ҙан артмаған''' (MMMCMXCIX) теләһә ниндәй теүәл һанды яҙырға була. Борон ҙур цифрҙарҙы билдәләү өсөн тамғалар ҡулланыла  — 5000, 10 000, 50 000 һәм  100 000 (юғарыла атап үтелгән ҡағиҙәгә ярашлы максималь һан 399 999-ға тигеҙ). Һандар иҫәпләүҙең рим системаһын ҡулланып яҙылһа, бәләкәй һан ҙурырағынан уң яҡта тора; һәм уға ҡушыла. Мәҫәлән, 283 һанын рим цифҙары менән яҙһаҡ түбәндәгесә була: CCLXXXIII, йәғни 100+100+50+30+3=283. Бында йөҙҙө күрһәткән цифр ике тапҡыр ҡабатлана, ә унлыҡты һәм берәмекте күрһәткәндәре өсәр тапҡыр ҡабатлана.

Бөтә илдәрҙә лә «дүрт һанын» «IV» булараҡ яҙыу тик  [[XIX быуат|XIX быуатта]] та ғына барлыҡҡа килә, Быға тиклем йышыраҡ «IIII» тигән яҙыу ҡулланыла. Әммә «IV» яҙыуын «Forme of Cury» манускрипт документтарында осратырға була, ә улар  1390 йылда уҡ  яҙылған.  [[Сәғәт]]  циферблаттарында «IV» яҙыуы урынына, күбеһенсә ғәҙәттә,  «IIII» яҙыуы ҡуйыла.  [[Эстетика|Эстетиканы]] ны күҙәтеү өсөн шулай яҙыла, сөнки  «IIII» яҙыуы ҡаршы яҡта торған  «VIII» цифрына ҡарата  симметрияны тәьмин итә, шунан һуң ауыш килеш торған «IV»  яҙыуын «IIII» яҙыуына ҡарағанда уҡыу ҙа ауырыраҡ. 

Бәләкәй цифр ҙурынан һул яҡта яҙылһа, ҙурынан уны алыу мотлаҡ . Әммә 1 йәки 10 дәрәжәһен билдәләгән цифрҙар ғына алына. Бәләкәй цифраҙың ҡабатланыуына юл ҡуйылмай. Шулай итеп,  «алыу ҡағиҙәһен»  '''тик түбәндәге алты вариантта '''ғына ҡулланып була :

Ә миллион   I,  ләкин уның башына ике һыҙат ҡуйылае: I

[[Файл:Yeltsin-authograph-1988.gif|мини|[[Ельцин Борис Николаевич|Б. Н. Ельциндың]]  [[10 ноябрь|1988 йылдың 10 ноябрендә]]  ҡуйған автографы. Ай рим цифрһары менән күрһәтелгән.]]

[[Файл:DarboLaikas.jpg|мини|[[Вильнюс|Вильнюстәге]]  магазиндарҙың береһенең витринаһында аҙна көндәрен билдәләгән рим цифрҙары.]]

* Ҡораллы Көстәрҙә  корпус  һаны.

* Рәсәй Федерацияһы хәрби хеҙмәткәрҙәре формаһына тегеп ҡуйылған тауар киҫәгендә  ҡан төркөмөн  күрһәтеү.

* Күп томлы китапта том һанын (ҡайһы берҙә  — китап өлөштәренең, бүлектәренең һәм главаларының һанын) күрһәтеү.

* Ҡайһы бер баҫмаларҙа  — инеш һүҙҙе үҙгәрткәндә төп текст эсендәге һылтанмаларҙы төҙөтеп тормаҫ өсөн, инеш һүҙҙе лә индереп, биттәр һанын күрһәтеү.

* [[Сәғәт]]  циферблатын  «боронғо»  итеп күрһәтергә тырышыу.

* Исемлектәге башҡа мөһим ваҡиғалар йәки пункттар, мәҫәлән: [[Евклидтың параллеллек аксиомаһы|Евклидтың V постулаты]], [[Икенсе донъя һуғышы|II донъя һуғышы]], XКПСС-тың ХX съезы, XXII Олимпиада уйындары  һәм башҡалар.

* Химик элементтың  валентнлығы.

* Математик анализда  ғәмәл аҙағында килеп сыҡҡан һан рим цифрҙары менән яҙыла,  әммә уҡығанда (ғәҙәттә) I урынына «штрих» тип, II урынына «ике штрих» тип, III урынына «өс штрих» тип әйтелә. IV цифрынан алып «дүртенсе сығарылма» тип уҡыла башлай : <math>f'(x) = f^I(x)=f^{(1)}(x)</math>, но <math>f^{IV}(x) = f^{(4)}(x)</math>.