|
== Белеме һәм ижади эшмәкәрлеге ==
Белемде Тажетдин Ялсығол ауыл мәҙрәсәһендә һәм Төркиәлә ала. Мулла, мөдәрис булып эшләгән йылдарында ижадҡа, ғилми эшмәкәрлеккә тартыла. ҮҙШул дәүеренеңзамандың күпселек әһелдәреуҡымышлылары кеүек, бер ҡараһаң, дини-реалистик ҡарашта булып, суфыйсылыҡты алғаүҙ һөрәитә. Ләкин,Әммә икенсеәҙиптең ҡараһаң,донъяға уныңҡарашында ҡараштарындағәҙәти донъяуитормошҡа ерлекле,тап реалькилгән тормошфекерҙәр ҡанундарынаҙә нигеҙләнгән мотивтар ҙа байтаҡкүп. Әҙиптең ошондайУның ҡаршылыҡлы ҡараштары шул заман тарихы, ижтимағи-сәйәси мөхите менән бәйле.
Тажетдин Ялсығолдоң әҙәби эшмәкәрлегендә суфыйсылыҡ әҙәбиәтенең йоғонтоһо көслө. Уның тормошонда бигерәк тә үзбәк шағиры Аллаяр суфыйҙың ижады айырым урын алып тора. Ғөмүмән Тажетдин Ялсығол күп телдәрҙе камил белә,яҡшы шуғабелгәнгә лакүрә үҙ әҫәрен ижад итеүгә ҡарағанда, уғабынан тиклемалда йәшәгән башҡа әҙиптәрҙең әҫәрҙәрен, нигеҙҙә, дини китаптарҙы тәржемә итеүгә, уларға аңлатмалар яҙыуға өҫтөнлөк бирә. Ул «Кафиәт әл-ҡасидә», «Тәғаллем әс-салат», «Шрут әс-салат» тигән боронғо дини китаптарға аңлатмалар яҙа. Шулай уҡ, «Ғоссам», «Кафиә», «Фәуаи-дөз зияиә» кеүек рисалаләрҙеяҙмаларҙы эшкәртеп, бер китапҡа туплай.
Ғөмүмән Тажетдин Ялсығол эшкәртеүендәгеэшкәрткән ун бишләп китап педагогика, медицина, юриспруденция, этика, әҙәбиәт өлкәләрен үҙ эсенә ала. Әммә Тажетдин Ялсығолдо әҙәбиәт донъяһында киң танытҡан «Рисаләи Ғәзизә» әҫәре айырым урында тора. Иң яратҡан ҡыҙының исеме менән аталған әҫәр ҡулъяҙма көйө бик тиҙ тарала, мәҙрәсәләрҙә уҡыу китабы урынына ҡулланыла. Әҙиптең беҙҙең көндәргә килеп еткән ҡулъяҙмалары Башҡортостандағы архив фондтарында байтаҡ.
«Рисаләи Ғәзизә» тәү тапҡыр 1847 йылда Петербургта баҫылып сығабаҫыла һәм шунан һуң ҙур тираждар менән төрлөдонъя нәшриәттәрҙә йыл да тип әйтерлек ҡат-ҡат баҫылакүрә һәм үҙ осороноң иң популяр әҫәрҙәренең береһенә әүреләәүерелә. Әҙип ҡайһы берӘҙиптең шиғырҙарындашиғырҙары донъяла ғәҙел йәшәргә, үҙ ҡул көсөң менән көн күрергә, кеше көсөнән файҙаланмаҫҡа, әҙәмдәрҙе рәнйетмәҫкә өндәй. ▼
1976 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан ғилми үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты ойошторған археографик экспедиция ваҡытында Әлшәй районында «Рисаләи Шәрифә» исемле ҡулъяҙма әҫәр табыла. Ул 1870 йылда күсерелгән, күләм ҙур ғына күләмле, теле төркисә. Тажетдин Ялсығолдоң тағы ла бер киң танылыу алған әҫәре — «Тарихнамәи Болғар» (йәки «Тәуарихи Болғарийа»). Хәҙерге ваҡытта төрлө ғилми китапханаларҙа, архивтарҙа уның тиҫтәләгән күсермәләре һаҡлана. Тажетдин Ялсығол үҙе әйткәнсә, әҙип был әҫәрендә «бабаларымызның яза килгән нәмәләрен», шәжәрәләрен киң йәлеп итә. Был әҫәр Тажетдин Ялсығол ижадының бөтөнләй икенсе, беҙҙең өсөн мөһим үҙенсәлекле яғын аса. ▼▲«Рисаләи Ғәзизә» тәү тапҡыр 1847 йылда Петербургта баҫылып сыға һәм шунан һуң ҙур тираждар менән төрлө нәшриәттәрҙә йыл да тип әйтерлек ҡат-ҡат баҫыла һәм үҙ осороноң иң популяр әҫәрҙәренең береһенә әүрелә. Әҙип ҡайһы бер шиғырҙарында донъяла ғәҙел йәшәргә, үҙ ҡул көсөң менән көн күрергә, кеше көсөнән файҙаланмаҫҡа, әҙәмдәрҙе рәнйетмәҫкә өндәй.
▲1976 йылда СССР Фәндәр Академияһының Башҡортостан ғилми үҙәге Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты ойошторған археографик экспедиция ваҡытында Әлшәй районында «Рисаләи Шәрифә» исемле ҡулъяҙма әҫәр табыла. Ул 1870 йылда күсерелгән, ҙур ғына күләмле, теле төркисә. Тажетдин Ялсығолдоң тағы ла бер киң танылыу алған әҫәре — «Тарихнамәи Болғар» (йәки «Тәуарихи Болғарийа»). Хәҙерге ваҡытта төрлө ғилми китапханаларҙа, архивтарҙа уның тиҫтәләгән күсермәләре һаҡлана. Тажетдин Ялсығол үҙе әйткәнсә, әҙип был әҫәрендә «бабаларымызның яза килгән нәмәләрен», шәжәрәләрен киң йәлеп итә. Был әҫәр Тажетдин Ялсығол ижадының бөтөнләй икенсе, беҙҙең өсөн мөһим үҙенсәлекле яғын аса.
«Тарихнамәи Болғар»ға әҙип үҙ нәҫеленең шәжәрәһен дә индергән. Унда тарихи шәхестәр, тарихи ваҡиғалар тураһындағы мәғлүмәттәр өҫтөнлөк ала. Хатта 1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиән һуғышы һәм унда башҡорттарҙың хәл иткес роль уйнауҙары телгә алына. Әҙип төҙөгән Әйле ырыуы шәжәрәһе тураһында ла әйтеп үтеү урынлы булыр. Шәжәре теленең ябайлығы, автор ҡәләменең шымалығы ла күҙгә ташлана. Ғөмүмән, Тажетдин Ялсығол ижады үҙенең рухы менән үҙған ике быуат араһындағы әҙәби процестан айырылғыһыҙ. Был әҫәрендә әҙип үҙен тарихсы, этнограф, хатта әҙәбиәтсе булараҡ та күрһәтә.
|
