Ғәрәп цифрҙары: өлгөләр араһындағы айырма

[[Файл:Abbasid_Khalifate.png|слева|мини|200x200пкс|Аббасидтар[[Ғәббәсиҙәр хәлифәлеге ]] — һинд-ғәрәп һәм фарсы цифрҙарының таралыу территорияһы]]

Ғәрәп һәм һинд-ғәрәп цифрҙары — [[Ғәрәпғәрәп яҙмаһы|ғәрәп яҙмаһына]]на<ref>[http://www.yabeyrouth.com/pages/index1023.htm وجهات النظر حول أصل الأرقام ا&# …] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101124082448/http://www.yabeyrouth.com/pages/index1023.htm|date=2010-11-24}}{{ref-ar}}(ар.)</ref> ҡулайлаштырылған һәм яҙылыштары бер аҙ үҙгәртелгән һинд цифҙары ул.

«Китаб әл-джәбр үә-л-мукәбәлә» тип аталған атаҡлы эш авторы, ғалим [[Әл-Хәрәзми|Әбү Джафар Мөхәммәт ибн Муса әл-Хәрәзми]] яҙыуҙың һинд системаһын бик популярлаштыра. Ғалимдың был китабының атамаһы аҙаҡ ''[[алгебра]]'' термины булып китә. Әл-ХорезмиХәрәзми [[Әл-Әндәлүс|Мосолман Испанияһына]] тиклем бөтә хәлифәлектә һандарҙы унарлы иҫәпләү сисьемаһынсистемаһын ҡулланып яҙыуҙы популярлаштырыуға булышлыҡ иткән «Һинд иҫәбе тураһында» тигән китабын яҙа.

Математик Ас-Сиджизиның 969 йылда яҙған трактаты һәм астроном [[Әл-Бируни|Әл-Бируниҙың]]ҙың 1082 йылда яҙған трактатының күсермәһе һаҡланған. Уларҙа һинд цифрҙары бирелгән<ref name="oconnor">J. J. O’Connor and E. F. Robertson. The Arabic numeral system. http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/HistTopics/Arabic_numerals.html</ref><ref>[http://www.yabeyrouth.com/pages/index1023.htm وجهات النظر حول أصل الأرقام ا&# …] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101124082448/http://www.yabeyrouth.com/pages/index1023.htm|date=2010-11-24}}{{ref-ar}}(ар.)</ref>. Азияның[[Азия]]ның хәҙерге ғәрәп илдәрендә, шулай уҡ Мысырҙа[[Мысыр]]ҙа, Иранда[[Иран]]да, Фәләстанда[[Фәләстан]]да һәм Афғанстанда[[Афғанстан]]да ҡулланылған цифрҙарҙың, нигеҙҙә, әл-Бируни хеҙмәттәрендәгеләрҙән айырмаһы бик аҙ. Ғәрәптәр уларҙы «ар-кам хиндия» (أَرْقَام هِنْدِيَّة) — «һинд цифрҙары» тип атай. (Ләкин Европала уларҙы һинд-ғәрәп һәм фарсы цифрҙары тип атайҙар, сөнки хәҙерге Һиндостанда йәшәгән халыҡтарҙың цифрҙары, ҙур үҙгәрештәр кисереп, урта быуаттағы һинд цифрҙарынан бик ныҡ айырыла.)

Әммә Төньяҡ Африканың Аббасид[[Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенәнхәлифәлеге]]нән иртә бүленеп сыҡҡан ғәрәп илдәрендә һәм Испанияла был цифрҙар бик ныҡ үҙгәрештәр кисергән. X быуат башында ғәмәлдә урындағы ғәрәптәр «губар» тип аталған яңы цифрҙар системаһын булдыра. Уларҙың яҙылышы үҙгәрә бара, һәм Көнбайыш Африка математигы Ибн әль-Банна әл-Марракуши (1256—1321) трактатында бөтә цифрҙар ҙа тиерлек хәҙерге Европала ҡулланылған цифрҙарға оҡшаш була (тик дүрт һәм биш цифрҙары 90 градусҡа әйләдерелгән була)<ref name="oconnor" />. Африканың хәҙерге ғәрәп илдәрендә (Мысырҙан башҡа) Европала ҡулланылған цифрҙар файҙаланыла. Ғәрәптәр уларҙы «ар-камун арабия» (أرقام عربية) — «ғәрәп цифрҙары» тип йөрөтә.

[[X быуат|X быуатта]]та европалыларға]] ғәрәп цифрҙары билдәле була.

[[Христианлыҡ|Христиан]] динен тотҡан [[Барселона]] (Барселон графлығы) һәм [[Ислам|мосолман]] Кóрдоваһы ([[Кордова хәлифәлеге|Кордова хә]]<nowiki/>лифәлеге) араһындағы тығыҙ бәйләнештәр арҡаһында, Сильвестр II (999 йылдан 1003 йылға тиклем Рим папаһы) ғилми мәғлүмәт менән танышып тороу мөмкинлегенә эйә була, ул саҡтағы [[Европа]]ла бындай мөмкинлек бер кемгә лә тәтемәй. Атап әйткәндә, Сильвестр II Европала беренселәрҙән булып ғәрәп цифрҙары менән таныша, уларҙың рим цифрҙары менән сағыштырғанда ҡулланылыш өсөн уңайлы булыуын аңлай һәм Европа фәненә уларҙы индереүҙе пропагандалай. [[XII быуат]]та Роберт Честерский Әл-ХорезмиҙеңХәрәзмиҙең «Һинд иҫәбе тураһында» тигән китабын латин теленә тәржемә итә, һәм ул Европа арифметикаһының үҫешенә һәм ғәрәп цифрҙарын индереүҙә уғата ҙур роль уйнай<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D1%88%D0%BA%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87,_%D0%90%D0%B4%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%84_%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Юшкевич А. П.]''&#x20;История математики в средние века. — <abbr title="Москва">М.</abbr>: Гос. изд-во физико-математической литературы, 1961. — С. 156, 191, 331.</ref>.

Испанияны баҫҡынсыларҙан ҡотҡарғас, европалыларҙың ғәрәптәр менән бәйләнеше йомшара. Ғәрәп цифрҙары француз математиктары хеҙмәттәрендә хикмәтле формалар ала бара, өҫтәүенә европалылар элеккесә рим цифрҙарын ҡулланыуға өҫтөнлөк бирә. 1192—1200 йылдарҙа Алжирҙа{{{Алжир}}}ҙа һәм башҡа ғәрәп илдәрендә математиканы өйрәнгән итальян математигы [[Фибоначчи]] европалыларҙың иғтибарын ҡайтанан ғәрәп һандарына йүнәлтә. [[Яңырыу]] дәүерендә ғәрәп фәненә иғтибар арта, сөнки итальян математиктары Европаға ғәрәп ҡулъяҙмаларын алып ҡайта. Китап баҫыу эше киң йәйелдерелгәнгә тиклем Көнбайыш Европа фәнендә цифрҙарҙың көнбайыш-ғәрәп һыҙмаһы буйынса яҙылышы нығына бара.

!Африканың[[Африка]]ның ғәрәп илдәрендә (Мысырҙан башҡа) ҡулланылған ғәрәп цифрҙары

! style="font-size:50%" |Азияның[[Азия]]ның ғәрәп илдәрендә һәм Мысырҙа ҡулланылған һинд-ғәрәп цифрҙары