Википедия

Антал Регули: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Sherbn (фекер алышыу | өлөш)
14 248 төҙәтеү
15 юл:
1841 йылда Антал Регули [[Санкт-Петербург]]ҡа Рәсәйҙә венгрҙарҙың фин халыҡтарының берәйһе менән ҡәрҙәшлек эҙҙәрен табыу ниәте менән килә. Фин һәм саам телдәрен өйрәнгәндән һуң, ул фин һәм Лапландия саамдарының теленең оҡшашлығына, шулай уҡ уларҙың венгр теленә яҡынлығына бик ныҡ аптырай. Венгр теле фин халыҡтары теленә яҡын, ләкин венгр теленең был телдәр араһындағы урынын табырға кәрәк була. Регули венгрҙарға яҡын халыҡты Рәсәйҙең көнсығыш яғында, Уралда, Урал артында эҙләргә кәрәк икәнен аңлай. Бының өсөн күп кенә аҡса кәрәк була, Венгрия фәндәр академияһы уға 200 форинт (200 алтын һум) аҡса бирә.
 
== ТөнъяҡТөньяҡ Уралға экспедиция ==
 
[[Файл:Урал small.png|164px|thumb|Урал]]
1843 йылда Уралда урындағы властарҙан рөхсәт алып ул Сосьва йылғаһы буйлап, төньяҡҡа китә, Всеволодо-Благодатское ауылы янында манси халҡы араһында өс ай йәшәй, манси телен өйрәнә.
[[Файл:Usva river.jpg|thumb|[[Тайга]] в долине реки [[Усьва]]]]
1843 йылдың ноябрь айынан 1845 йылғаса [[Урал]] буйлап, [[Пермь]] янындағы Соликамск ҡалаһынан Төньяҡ Боҙло океанғаса һәм кирегә сәйәхәт ҡыла, этнография һәм лингвистика буйынса материалдарҙы [[МарийцыМарий|мари]], [[ЭрзянеЭрзя|эрзя]], [[манси]] һәм [[хант]] халыҡтары араһында эҙләй<ref>urbibl.ru/Knigi/kak-otkriti-uralskie-gori/41.htm</ref>. Антал Регули тәүге булып венгр, хант һәм манси телдәренең туғанлығын дәлилләй. Шунан Верхотурье аша көнъяҡҡакөньяҡҡа, Эрбет, Тура, Тавда аша Тобольск ҡалаһына килә. Был губерна үҙәгендә 10 көн тороп, властарҙан Урал буйлап ары сәйәхәт итергә рөхсәт алып, Регули 15 марта 1844 йылдың 15 мартында Иртыш һәм Конда йылғалары буйлап, Пелым ауылына килә. Июнь айында Пелым йылғаһының үрге ағымына тиклем етеп, Тапсуй йылғаһына, унан һуң Төнъяҡ Сосьва йылғаһына күсә. 11 августа Регули Щекурьинский ауылына барып етә. Бында йәшәгән мансиҙар ляпин диалектында һөйләшә, Регули уны өйрәнә башлай.
[[Файл:Famille de Vogoules 82.JPG|мини|Вогулы на почтовой карточке 1901 года.]]
Щекурьинскийҙан Регули Поляр Урал алдына китә, 26 сентябрҙә ТөнъяҡТөньяҡ түңәрәкте үтеп, 40 өйҙән торған Обдорск (Салехард) ауылына килеп етә. Туңған Обь йылғаһы буйлап, Регули боландарҙа төнъяҡҡатөньяҡҡа китә. 1844 йылдың 21 октябрендә Карский диңгеҙе ярына бирып етә. Был уның сәйәхетендәге иң төнъяҡтөньяҡ нөктә була (сөнки 69,5 градус).
 
Унан һуң Уса йылғаһы буйындағы коми (зырян) халҡы менән таныша. Ары Урал тауҙарындағы Лаготин тау юлы аша Войкар йылғаһына, Обь буйлап Мужи ауылы аша Тобольск губернаһы өйәҙ ҡалаһы Березовоға (1593 йылда нигеҙләнгән) етә. Был яҡтарҙа ТөнъяҡТөньяҡ Сосьва йылғаһы буйында йәшәгән мансиҙар менән таныша, Яңы йылды, ҡышты ошонда үткәрә, көндәлектәрен тәртипкә килтерә.
 
Үҙе булған ерҙәрҙә Регули манси һәм хант халыҡтары тураһында ҡиммәтле материалдар йыя. Ул яҙып алған әкиәттәр, йырҙар төнъяҡтөньяҡ халыҡтарының үҙенсәлекле эске рухи донъяһы тураһында һөйләй. Кеше бик һирәк йөрөгән яҡтарҙа Регули схема- карталар төҙөй, был яҡтарҙағы тау, йылғалар, ауылдар исемдәрен яҙып ҡуя.
 
Регулиның Урал һәм Урал арты буйлап үткән юлы бик ауыр һәм ҡатмарлы була. Ул йор йылғалар буйлап, кәмәлә, тауҙарҙа атта, боланда, нарта саналарында, йәйәү бик күп ара үтә. Уны манси, хант йәки ненец кешеләре оҙатып йөрөй. Тикшеренеүсе ябай кешеләрҙең уй-хисен аңлай, уларҙың рухи ҡиммәттәрен юғары баһалай. Ул заманда «ҡырағай» тип йөрөгән халыҡтар күңелендә Регули фекеренсә, юғары хистәргә урын бар, улар башҡаларҙы йәлләй белә һәм кешегә ярҙам итергә лә һәр саҡ әҙер торалар.
36 юл:
Березовта ғалим ауырый башлай, 1845 йылдың мартында боландарҙа, аттарҙа алыҫ араны үтеп, Екатеринбургҡа килеп етә, шунан 1845 йылдың 12 мартында Пермгә килә.
 
'''ТөнъяҡТөньяҡ Урал картаһын төҙөү'''
 
1846 йылдың 25 авгусында Регули [[Петербург]]ҡа барып етә. 1845 йылда булдырылған [[Рус география йәмғиәте]] үҙ отчетында венгр Антал фәнни экспедициянан ҡайтты, тип яҙа:
42 юл:
«''Регули провел около 8 месяцев в краю между Обью и Печорой и, странствуя между тамошними инородцами, коих он изучал язык и нравы, записывая все, что слышал, и отмечал направление рек и гор, он успел приобрести весьма подробные сведения о местной географии''» (Отчет о деятельности Русского географического общества за 1846—1847 гг./Зап. Русск. геогр. об-ва—Кн. III.—СПб, 1849.— С. 5).
 
География йәмғиәте Регулиға ТөнъяҡТөньяҡ Урал картаһын әҙерләргә тәҡдим яһай, сөнки ул ваҡытта Э. К. Гофман етәкселегендә Уралға экспедиция әҙерләнеп ятҡан була. Антал Регули сәйәхттән ҡайтҡас, Петербургта шул эш менән шөғөлләнә.
 
== Регули төҙөгән Төнъяҡ Урал картаһы ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Антал_Регули» битенән алынған