Субарту: өлгөләр араһындағы айырма

'''Субар''' (шумер. Su-bir₄/Subar/Šubur) йәки '''Субарту''' (аккад. ''Šubartum/Subartum/ina Šú-ba-ri'', ассир. ''mât Šubarri'') — аккад һәм ассирий  текстарында телгә алынған ил.   [[Тигр]] йылғаһы буйында  [[Бабилия|Б]]<nowiki/>абилиянаннан төньяҡта урынлашҡан. Илдең атамаһы Амарна архивындағы документтарҙа  ''Субари'', угарит яҙмаларында  ''Šbr'' (һуҙынҡылар төшөрөп ҡалдырыла) тигән формала ла осрай.

<span>«Энмеркар менән Араттаның хакимы» '' ''тигән </span> шумер эпосында  династияларға тиклемге башланғыс осор күренештәре  тасуирлана, унда  «телдәр буталған» илдәр атала — уларға Субарту, Хамази, [[Шумер]], Ури-ки ([[Аккад]]) һәм Марту (амориҙар иле) инә. Аккад әйләнәһендәге «дүрт квартал» араһында Субарту, шулай уҡ  Марту, [[Элам]]  һәм [[Шумер]] телгә алына. Субарту Лугальаннемунду империяһының провинцияһы булараҡ атала.

Субарту  Шүлги батшаның (III Ур династияһы осоро) шына яҙыулы яҙмаларында төньяҡтағы ҡурҡыныс ил итеп телгә алына. Бөтә мәғлүмәттәрҙе барлағандан һуң, Субарту менән бәрелештәрҙә Урҙың һиҙелерлек уңышҡа өлгәшә алмауы күренә. Ур батшаларының вариҫы, ИсинданИсин ҡала-дәүләтенән Ишби-Эрра  амориҙар менән төньяҡҡа  яу сәфәрҙәренә бара, әммә уңыш яулай алмай. 

Субартуҙы Арманум менән бергә  Ассирия батшаһы Саргон I шына яҙыулы яҙмаларында үҙе һуғышҡан илдәр  сифатындарәтендә телгә ала<ref>''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D1%81_%D0%90%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%86 Ադոնց Ն.]'' «Հայաստանի պատմությունը», Երևան 1972 թ. (на армянском), ''в переводе'' ''[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BE%D1%81_%D0%90%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D1%86 Адонц Н.]'' «История Армении», Ереван 1972,</ref>.

Иҫке Бабил сығанаҡтарында  Субарту   Хаммурапи яҙмаларында уның батшалыҡ итеүенең 30, 32 һәм 35-се йылдарындағы (беҙҙең эраға тиклем 1762, 1760 һәм 1757 йылдар) ваҡиғаларҙа телгә алаалына.  Хаммурапи текстарынан күренеүенсә, Субарту уның дошмандары яғында булған, әммә аҙаҡ еңелгән һәм сигенергә мәжбүр булған.  Субарту  «Эрра тураһында поэма»ла (IV, 132) Бабил  батшалығыныбатшалығын йонсотҡан илдәр рәтендә телгә алына<ref>BOTTERO Jean, KRAMER Samuel Noah, ''Lorsque les dieux faisaient l’homme'', Gallimard, Paris, 1989, p.704.</ref>.

Урта Ассирия осоро йылъяҙмаларында Субарту тураһында беҙҙең эраға тиклем  XIV быуат аҙағынан башлап мәғлүмәттәр осрай. Мәҫәлән,  уларҙаяҙылыуынсауларҙа яҙылыуынса, Адад-нирари I субариҙарҙың да ғәскәрен ҡыйрата, ә Тукульти-Нинурта I үҙенең  титулдарында  субариҙарҙың да батшаһы тип телгә алына.  Тиглатпаласар I яҡынса беҙҙең эраның 1114 йылында  Субартуға яу сәфәре менән бара һәм уны буйһондора.  

Хет сығанаҡтарында  Субарту тураһында мәғлүмәттәр әҙ һәм буталсыҡ, әммә фараз ителеүенсә<ref>[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B2%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2,_%D0%92%D1%8F%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2_%D0%92%D1%81%D0%B5%D0%B2%D0%BE%D0%BB%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 ''Иванов В. В.''] («Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском и проблема первоначальной структуры текста гимна Вахагну», ИФЖ, N 4, Ереван 1983, стр 31-33</ref> , хет сығанаҡтарындағы  «Аззи» (Алзи)  Субартуға ҡағыла.

Беҙҙең эраға тиклем IX быуат аҙағында  Субарту  [[Урарту]] хакимлығы аҫтына эләгә һәм   VII быуаттың беренсе сирегенә тиклем шулуға буйһонған сифатта ҡала  {{ЫС юҡ|2|06|2018}}.

Шына яҙыулы яҙмаларының береһендә Набопаласар, [[Ниневия]] ҡолатылғандан һуңғы ваҡғаларҙываҡиғаларҙы күҙҙә тотоп, яу сәфәрендә йөрөүе,  Субартуға ла барыуы һәм яумал менән ҡайтыуы тураһында яҙа.  Ваҡиға беҙҙең эраға тиклем 611 йылда булғандыр тип күҙаллана<ref>''Հակոբյան Մ.'' «Հայ ժողովրդի ռազմական տարեգիրք», Երևան 2007 թ. (на армянском), ''в переводе'' Акопяна М. «Военная летопись армянского народа», Ереван 2007</ref>.