Бабилия: өлгөләр араһындағы айырма

'''Бабилия '''(аккад.{{lang-akk|''Karduniaš''}}; егип.{{lang-egy|''Sangar''}}''Sangar'', рус. {{lang-ru|''Вавилония''}} ), йәки '''Бабил батшалығы ''' — Тигр менән Евфрат араһындағы,  [[Месопотамия|Месопотамияның]]ның көньяғындағы (хәҙерге [[Ираҡ]] территоиияһытерриторияһы) боронғо батшалыҡ, беҙҙең эраға тиклем икенсе мең йыллыҡ башында барлыҡҡа килгән, беҙҙең эраға тиклем 539  йылда бойондороҡһоҙлоғон юғалтҡан.  [[Вавилон|Бабил]] батшалыҡтың баш ҡалаһы була, атамаһы шунан алынған<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Вавилония|[[Лопухин, Александр Павлович|Лопухин А. П.]]}}</ref>. ӘмөриАмори (рус.{{lang-ru|}} амореи) тигән семит халҡы Бабилияға нигеҙ һалған, улар боронғо Ике йылға араһының элгәрге батшалыҡтары  — [[Шумер]] һәм [[Аккад]] мәҙәниәтен мираҫ итеп алған. Семит телдәренә ҡараған аккад теле Бабилияның дәүләт теле була, ә уға туғандаш булмаған һәм ҡулланыуҙан сыҡҡан шумер теле оҙаҡ ваҡыттар дин-йола теле булараҡ һаҡлана.  Вавилонии был письменный семитский аккадский язык, а вышедший из употребления не родственный ему шумерский язык долго сохранялся как культовый.

Боронғо Бабил унан элгәрге  [[Вавилон|Кадингир]] тигән шумер ҡалаһы урынында мөһим сауҙа юлдары сатында үҫеп сыҡҡан.  «Кадингир» шумерса «Алла ҡапҡаһы» тигәнде аңлата. Боронғо шумер телендәге был атама һүҙмә-һүҙ аккадсаға тәржемә ителгәс, ул  «Бабил»ға әйләнә. Бабилдағы иң тәүе [[Археология|археологик]] табылдыҡтарбеҙҙеңтабылдыҡтар беҙҙең эраға ткилемтиклем 2400 йылдар тирәһенә ҡарай. Яҙма текстарҙа Бабил тәүге тапҡыр  [[аккад]]  батшаһы Шаркалишарри (беҙҙең эраға тиклем 2200—2176 йылдарҙа идара итә иткән) яҙмаһында телгә алына, унда батша бойороғо буйынса  Бабилда аккад илаһтары Аннунит менән (Ил-)Абаға бағышлап  ике ғибәҙәтхана төҙөү тураһында әйтелә. Беҙҙең эраға тиклем  XXII быуатта  Бабил шумерҙарҙың  [[Ур]] дәүләте батшаһы, бөтә Месопотамияны буйһондорған Шүлги тарафынан яулана һәм талана.

Беҙҙең эраға тиклем  III мең йыллыҡтың аҙағында Ике йылға араһын  биләгән әмөриамори ҡәбиләләре беҙҙең эраға тиклем XX быуат дауамында бойондороҡһоҙ батшалыҡтар төҙөй башлай. Беҙҙең эраға тиклем 1895 йылда әмөриамори юлбашсыһы Суму-абум шундай батшалыҡтарҙың береһен ойоштора һәм үҙәген [[Вавилон|Бабилда]] урынлаштыра.   Месопотамиялағы дәүләттәр араһындағы һуғыштар барышында беҙҙең эраға тиклем 1800 йылда Бабил илдең  Ларса батшалығына буйһонған көньяҡ өлөшөнөң баш ҡалаһына әүерелә.  Үрге Месопотамияны ла үҙ эсенә алған ҙур державаға идара иткән батша Шамши-Адад  I-нең үлеме  Бабил батшаһы Хаммурапиға  тарҡау батшалыҡтарҙы бергә йыя башлау мөмкинлеген аса. Беҙҙең эраға тиклем 1764—1756 йылдарҙа  [[Элам]], Мари, Ашшур, Эшнунна, Сузиана яулана — дөйөм Месопотамия  державаһы барлыҡҡа килә,  [[Хаммурапи ҡанундары]] уның иң данлыҡлы ҡомартҡыһы булып тора. 

Хаммурапиҙың элгәре Самсу-илун заманында (беҙҙең эраға тиклем 1749—1712 йылдар), беҙҙең эраға тиклем 1742 йылда, Месопотамияға кассит ҡәбиләләре ябырыла. Һуңыраҡ улар Хана кассит-әмөриамори дәүләтен барлыҡҡа килтерә, был дәүләт беҙҙең эраның XVI быуатына илдең ҙур өлөшөн буйһондороп тота.   

Касситтар дәүләтенең рәсми атамаһы Кардуниаш була. Уның батшалары беҙҙең эраға тиклем  XV—XIV быуаттарҙа Түбәнге [[Евфрат]], Сүриә далаһы биләмәләренә хужа була.  Бурна-Буриаш II идара иткән осор (яҡынса беҙҙең эраға тиклем  1366—1340 йылдар)  касситтарҙың иң ҡеүәтле сағы була, унан һуң правления 150 йыллыҡ бабил-ассирий һуғыштары дәүере башлана. Кассит ҡәбиләләре   [[Элам|эламдарэлам]]дар тарафынан беҙҙең эраға тиклем 1150 йылда ҡыйратыла.

Эламдарға Бабилды үҙ державаһына ҡушыу насип булмай,  улар ерле халыҡтың аяуһыҙ ҡаршылығына осрай. Әммә терелгән БбабилБабил батшалығы  көсәйә барған  Ассирия күләгәһендә ҡала килә. Беҙҙең эраға тиклем 11ун беренсе быуат башында ассирий батшаһы Тиглатпаласар I Бабилды яулай, әммә ҡулында тота алмай. Беҙҙең эраға тиклем 745 йылға Тиглатпаласар III үҙ батшалығында тәртип урынлаштыра, Бабилды ҡабат буйһондора һәм беҙҙең эраға тиклем  728 йылда боронғо Хаммурапи ҡалаһында тәхеткә ултыра. Шулай ҙа айырымланыу кәйефтәре менән һуғарылған Бабил Ассирия баш ҡалаһы ителмәй.  Ассирий батшаһы Синаххериб Бабилдағы ихтилалдан  (беҙҙең эраға тиклем 689 йыл) һуң был ҡаланы ер менән тигеҙләй<ref>{{Cite web|title=ВАВИЛОН И АССИРИЯ|url=http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/VAVILON_I_ASSIRIYA.html?page=0,1|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CV4k6pmW?url=http://www.krugosvet.ru/enc/istoriya/VAVILON_I_ASSIRIYA.html?page=0,1|archivedate=2012-11-28}}</ref>, әммә уны алмаштырған Асархаддон ҡаланы тергеҙеү эшенә тотона.

Бабилдың айырыуса ныҡ сәскә атыуатҡан осоросағы Яңы Бабил осорона тура килә (беҙҙең эраға тиклем 626—538 йылдар). Урындағы наместник  Набопаласар   оҙайлы көрәш алып бара һәм үҙен үҙ аллы идарасы тип иғлан итә. Шулай итеп, Бабил Ассирия бойондороҡлолоғонан ҡотола. Тәүҙә Бабилияның төньяғы ғына үҙаллылыҡ яулай.  Беҙҙең эраға тиклем 615 йылға ул Бабилия ерҙәренең күп өлөшөн, шул иҫәптән   Урук һәм Ниппур кеүек ҙур ҡалаларҙы ла  яулайала.  Набопаласар   Ассирияның тарҡалыуына өлгәшә, һәм Мидия батшаһы  Киаксар менән уны бүлешәләр<ref>''Дандамаев М. А.'' Политическая история нововавилонского периода // История Древнего мира. — М.: Наука, 1989. — Кн. 2. — С. 115—117.</ref>.