Ҡатлам: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ҡатлам''' — ағзалары [[Хоҡуҡ|хоҡуҡи тороштары]]  буйынса айырылған [[социаль |социаль]] төркөм: Уларҙың составы, өҫтөнлөктәре һәм бурыстары закон менән билдәләнелә. Ҡағиҙә булараҡ, ҡатламдарға ҡарау нәҫел буйынса тапшырыла<ref name="БСЭ">Сословие&nbsp; / [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2,_%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Седов Л. А.]&nbsp; //&#x20;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%23%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D0%B5_%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5 Большая советская энциклопедия]&nbsp; : <span class="nowrap">[в 30 т.]</span>&nbsp; / гл. ред. <span class="nowrap"> [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 А.  М.  Прохоров]</span>.&nbsp; — 3-е изд.&nbsp; — <abbr title="Москва">М.</abbr>&nbsp; : Советская энциклопедия, 1969—1978.</ref>.

Ҡатламдарға бүлеү урта быуат Европаһына хас, ғәҙәттә аристократия, руханиҙар һәм община кешеләренә (ябай кешеләргә) ҡағылышлы ҡулланыла. Күп кенә дәүләттәрҙә ябай кешеләр  бюргерҙарға  (буржуа, мещандар) һәм крәҫтиәндәргә бүленә.

Европаның тәүге закон сығарыу йыйылыштары ҡатлам принцибына ҡоролған була; Франциялағы өс палаталы  Генераль штаттар  һәм  ике палаталы  Англия Парламенты бының сағыу өлгөһө.

Боронғо урыҫ әҙәби телендә «ҡатлам» һүҙе XVI  быуат исемлектәрендә  (ҡайһы берҙә XIII—XIV  быуаттар ҡомартҡыларында) осрай башлай. М. Р. Фасмер  сиркәү-славян термины булған ҡатлам һүҙен гректарҙың σύλλογος «сонм, йыйылыш» һүҙе менән бәйләй: συν-+λόγος.  XVII  быуатҡа тиклем  «ҡатлам» һүҙе тантаналы сиркәү-китап стиленә ҡарай һәм ижтимағи-сәйәси мәғәнәлә йөрөмәй.

== [[Боронғо Рим]]<nowiki/>дағы  ҡатламдар ==

* Беренсе ҡатлам  — ''табыныусылар'', уға бөтә руханиҙар ҙа инә. Беренсе ҡатламға йөкмәтелгән бурыстар: никахтарҙы, бала тыуыуын һәм кеше үлемен теркәү, десәтинә йыйыу, китаптарға дини цензураны ғәмәлгә ашырыу, әхләҡ полицияһы бурыстарын үтәү һәм ярлыларға ярҙам итеү. Францияла ерҙәрҙең 10-45 проценты руханиҙар ҡулында була; улар һалым түләмәй. [[1789 йыл|1789 йылға]]  Беренсе ҡатламға  ҡараған кешеләрҙең дөйөм һаны 100 мең кешегә етә, уларҙың 10 проценты тирәһе  — дин башлыҡтары. Францияла, нәҫел вариҫын билдәләү системаһына ярашлы, ғаиләләге өлкән ул нәҫел вариҫы була, ә ҡалған уландары йыш ҡына рухани булып китә. 

* Икенсе ҡатлам  — ''яуҙарҙа ҡатнашыусылар, ''аристократия. Уға рыцарҙарҙан алып король ғаиләһенә тиклем, монархтан башҡа, бөтә дворяндар ҙа инә. Улар инде юстицияны һәм граждандар хеҙмәтен кәүҙәләндергән «плащ аристократтарына» («мантия») һәм «ҡылыс аристократтарына» («шпага») бүленә. Аристократтар һаны халыҡтың 1 проценты самаһын тәшкил итә; улар юл төҙөүгә ылыҡтырылмай, шулай уҡ ҡайһы бер һалымдарҙы ла (мәҫәлән, тоҙға һалым) түләмәй. Ҡылыс тағыу һәм нәҫел гербын булыдырыу хоҡуғына эйә.  Аристократтар шулай уҡ, традицион феодаль системаға таянып, өсөнсө ҡатлам кешеләренән һалымдар йыя.

* Өсөнсө ҡатлам  — ''эшләүселәр, ''уға үҙҙәре эшләгән кешеләр инә: крәҫтиәндәр, эшселәр, һөнәрселәр, буржуазия. Был ҡатлам вәкилдәре һалым түләргә бурыслы, [[1789 йыл|1789 йылға]]  ошондай ҡатлам кешеләре халыҡтың яҡынса 96 процентын тәшкил итә. 

Францияла 1302 йылда  Филипп IV тарафынан булдырылған өс палаталы Генераль Штаттар традицион ҡатлам-вәкәләтле орган булып тора.  Өсөнсө ҡатламдың  иҡтисади йоғонтоһо даими рәүештә арта барыуы сәбәпле,  [[1789 йыл|1789 йылда]] да власть бер палаталы Милли Ассамблея ([[17 июнь|17 июнд]]<nowiki/>ә), артабан  — Милли Конституцион Ассамблея ([[9 июль|9 июлдә]]) ҡулына күсә. Ғәмәлдә, Өсөнсө ҡатлам вәкилдәре Генераль Штаттарҙа үҙҙәрен Милли Ассамблея тип иғлан итә, уларҙың раҫлауынса, Ассамблеяға бөтә халыҡ вәкилдәре йыйылған. Ҡайһы бер аристократтар, атап әйткәндә, маркиз де Лафайет, традицион системаны бөтөрөү яҡлы булһалар ҙа, өҫтөнлөктәрҙән файҙаланыусы ҡатлам өсөн һалым льготалары бөтөрөлмәй.

Короллектә ошо көнгә тиклем формаль  рәүештә дворянлыҡҡа ({{lang-en|lord temporal}}lord temporal), юғары руханиҙарға ({{lang-en|lord spiritual}}lord spiritual) һәм община ({{lang-en|commoners}}commoners) кешеләренә бүленеү һаҡлана. Руханиҙарҙың түбән ҡатламы община кешеләренә ҡарай, тип иҫәпләнелә.

== Рәсәй йәмғиәтендә ҡатламдар. ==

Кенәздәр иң юғары ҡатлам булып иҫәрпләнгән. Бер ни тиклем ваҡыт үткәндән һуң руханиҙарҙы ла ошо төркөмгә индерәләр.  Ер милке булғаны өсөн (вотчинниктар) улар юғары ҡатлам чинына ҡарай.   Рустә дружина ла билдәле бер өҫтөнлөктәр менән файҙалана.

Рус дәүләте  осоронда ҡатламдар  «йөк тартыусы» (дәүләткә хеҙмәт итергә һәм һалым түләргә бурыслы) һәм «хеҙмәт итеүсе» (хеҙмәт итергә бурыслы) төркөмдәренә бүленә..

Традицион  аристократия, боярҙар  өҫтөнлөктәр менән файҙаланыусы синыф; аристократияның түбән ҡатламдары  дворяндар  һәм «бояр балалары» тип атала.  Стрелецтар  башҡа хеҙмәт итеүсе ҡатламға ҡарай.

Мәскәү батшалығында крәҫтиәндәр  һәм  посад кешеләре  йөк тартыусы төркөмгә ҡарай.

Улар араһында смерд тип аталғандары айырым категорияны тәшкил итә. Улар —  крепостной крәҫтиәндәр, әммә унда ла өс төркөмгә бүлеү ҡаралған:

[[XVIII быуат]]<nowiki/>тың 2-се яртыһынан Рәсәйҙә  ҡатламдарға түбәндәгесә бүленеү раҫлана:

* Крәҫтиәндәр, был ҡатлам шәхсән иреклеләргә һәм ҡара исемлектәге крәҫтиәндәргә бүленә. шулай уҡ феодалдарға беркетелгән  удель  һәм  крепостой крәҫтиәндәр;

Бөйөк Петр  Рангылар тураһында табель  индергәндән һуң дворян булмағандар ҙа дворянлыҡ титулын алыу мөмкинлегенә эйә була; бының өсөн түбәнге, XIV класс  чинын алыу ҙа етә (хәрби хеҙмәттә  — нәҫел вариҫтарына тапшырыла торған дворянлыҡты; граждандар хеҙмәтендә, 1845 йылдан һуң  — хәрби хеҙмәттә лә  — шәхси дворянлыҡ, нәҫел вариҫтарына тапшырыла торған дворянлыҡ тик  VIII классчинынан үткәндәргә генә бирелә). Дворян булмағандарҙың күпләп титул ала башлауын кәметеү өсөн  [[1856 йыл|1856 йылдан]] дан титул биреү планкаһы IX класҡа тиклем күтәрелә. [[1832 йыл|1832 йылда]] да шул уҡ маҡсатта  почётлы граждандар  ҡатламы булдырыла, улар бер нисә дворянлыҡ өҫтөнлөгөн ала (атап әйткәндә, тән язаһынан азат итеү), шуның менән бергә уларға шәхси дворянлыҡ та бирелмәй.

Купецтар ҙа ҡайһы бер өҫтөнлөктәр менән файҙалана,  XVIII быуат аҙағынан өс гильдияға бүленәләр, капиталдың ҙурлығына ҡарап ағзалыҡ билдәләнелә.

Бер ҡатламға ла ҡарамағандар  разночинцы  тип атала. XVII—XIX быуаттарҙа Рәсәй дәүләтендә юридик яҡтан бер категорияға ла ҡарамаған һәм бер ҡатлам кешеһе лә булмаған төркөм.

руханиҙар күберәк өҫтөнлөктөр ала  — хәрби хеҙмәттән, тән язаһынан азат ителә, белем алыуға өҫтөнлөк бирелә.

Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма комитетының һәм [[РСФСР-ҙың Халыҡ Комиссарҙары Советы|Халыҡ Комиссарҙары Советының (РСФСР)]]  1917 йылдың 11 ноябрендәге «Ҡатламдарҙы һәм граждандар чиндарын бөтөрөү тураһындағы» Декреты бөтә ҡатлам өҫтөнлөктәрен һәм сикләүҙәрҙе бөтөрә һәм граждандарҙың тигеҙ булыуын иғлан итә<ref>{{Мәҡәлә|заглавие=Декрет об уничтожении сословий и гражданских чинов|ссылка=http://www.hist.msu.ru/ER/Etext/DEKRET/soslov.htm|издание=Декреты советской власти : сб. док. / Ин-т марксизма-ленинизма при ЦК КПСС ; Ин-т истории АН СССР|тип=[многотомное изд.]|место=М.|издательство=Политиздат|год=1957—1997|том=1: 25 октября 1917 г. — 16 марта 1918 г. / подгот. [[Валк, Сигизмунд Натанович|С. Н. Валк]] и др|страницы=71—72|isbn=5-250-00390-7}} (ISBN т. 1 отсутствует. Привязано к: Декреты советской власти: [многотомник]. М., 1957—1997.)</ref>.

* ''Ключевский В. О.'' История сословий в России. Соч., т. 6.  — М., 1959;

* <ref name="БСЭ">Сословие&nbsp; / [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2,_%D0%9B%D0%B5%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D0%B4_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Седов Л. А.]&nbsp; //&#x20;[//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D1%88%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D0%B2%D0%B5%D1%82%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D1%8D%D0%BD%D1%86%D0%B8%D0%BA%D0%BB%D0%BE%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F%23%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D1%8C%D0%B5_%D0%B8%D0%B7%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5 Большая советская энциклопедия]&nbsp; : <span class="nowrap">[в 30 т.]</span>&nbsp; / гл. ред. <span class="nowrap"> [//ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D1%80%D0%BE%D1%85%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9C%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%B9%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 А.  М.  Прохоров]</span>.&nbsp; — 3-е изд.&nbsp; — <abbr title="Москва">М.</abbr>&nbsp; : Советская энциклопедия, 1969—1978.</ref>{{Мәҡәлә|автор=Анпилогова Е. С.|заглавие=Публичная жизнь женщин высших сословий на рубеже XVII–XVIII веков|ссылка=http://www.zpu-journal.ru/e-zpu/2009/6/Anpilogova/|издание=Электронный журнал «[[Знание. Понимание. Умение]]»|год=2009|номер=6 - [[История]]}}