Тәңре: өлгөләр араһындағы айырма

'''Тәңре''' (бор. төрки. 𐱅 𐰃 𐰭 𐰼 ''*teŋri / *taŋrɨ''; тув-ега. ''Дээр'', кума. ''Тэнгирь'', иҫке монгол. ᠲᠨᠭᠷᠢ ''Tngri''; {{Lang-mn|Тэнгэр}}, калм. Teңгри; булг. ''Тангра''; сыуаш''Турă''; ''саха'' Таҥара; ''үзб.'' Tangri; {{Lang-kk|Tәңiр}}; {{Lang-ky|Теңир}}; {{Lang-ba}} һәм {{Lang-tt|Тәңре}}; ''ҡарас.-балҡ.'' Тейри; ябай. ҡытай.: 腾格里, путунхуа ''Ténggélǐ'', праһинд-европа ''Тондир'', {{Lang-hu|Tengri}}, {{lang-tr|}} һәм {{lang-az|Tanrı}}; {{Lang-tk|Tañry}}; ''уйғ.'' Тәңри; [[Сыбыр теле|сыб.]] ''Таңҡыр''<ref>[https://books.google.com/books?id=CORMAAAAMAAJ&q=gök+tanrı&dq=gök+tanrı&hl=en&ei=RacDTe-QMsn84Aax45jYCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCYQ6AEwAA Eski Türk dini (gök tanrı inancı) ve … — Google Books]</ref>) — төрки-монгол сығышлы [[Евразия]] халыҡтарының юғары күк аллаһыилаһы<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Тэнгри}}</ref>.

Әгәр уларҙың ҡайһыһылыр ғәҙелһеҙлек кисерһә һәм ниндәйҙер уҫаллыҡҡа дусар ителһә, ул, башын күккә күтәреп, былай ти: «Бер тәңре», ә был ''төркисә'' «берҙән-бер аллаилаһ менән ант итәм», сөнки «бер» төркисә {{comment|«бер»|«один»}}, ә «тәңре» төркиҙәр телендә — «аллаилаһ»<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus16/Fadlan/text.phtml?id=6123 АХМЕД ИБН ФАДЛАН. КНИГА О ЕГО ПУТЕШЕСТВИИ НА ВОЛГУ В 921—922 гг.]</ref>

Төрки халыҡтарҙың ата-бабалары, шаман ышаныуҙарына эйәргән анимистар булған, улар күк аллаларынилаһтарын һәм тәбиғәт көстәрен хөрмәт иткән. [[Мәхмүт Ҡашғари]] фекере буйынса, Тәңре үҫемлектәр барлыҡҡа килтереүсе һәм {{comment|күк күкрәтеүсе|громовержец}} булараҡ билдәле булған. Төрки телле халыҡтар «Тәңре» сифатын ҡулланған, һәм ул айырыуса ҙур әһәмиәтле нәмәне аңлатыусы «күк, илаһи» тигәнгә тиң, мәҫәлән, Көнбайыш Саяндағы Хан-Тәңре йәки Кантегир (хакасса ''Хан-Тигір'').

Монгол тәңрелегендәге төп илаһ булып Күк Атаһы ({{Lang-mn|Тэнгэр Эцэг}}) һәм Әсә-Ер ({{Lang-mn|Газар Ээж}}) һанала. Монгол империяһында бөтә донъяның эйәһе һәм еңеүҙәргә илткән аллағаилаһҡа ышаныу хан контролен көсәйтеүсе идеологик сара булған. Мәҫәлән, монгол хакимдарының әмерҙәре "Мәңге күктең көсө"нә<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Mongol/Gujuk/Gujuk.phtml?id=4417 Письмо Гуюка папе римскому]</ref> һылтаныу менән нығытылған.

АллаһИлаһ исеме менән проектта ҡатнашыусылар фекеренсә, «Этимологик Старостин базаһы» барлыҡҡа килде [[Алтай телдәре|общеалтайский]] лексемалары менән тәү мәғәнәһен «вәғәҙә, аллаһыилаһһы»<ref>[http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&basename=/data/alt/altet&text_number=2306&root=config Этимологическая база Старостина]</ref>.

[[Категория:Күк һәм һауа торошо аллаларыилаһлары]]

[[Категория:Алфавит буйынса аллаларилаһлар]]