Ритуал: өлгөләр араһындағы айырма

[[FileФайл:Дервиш руми.jpg|thumb|слева|Дәрүиштәрҙең ритуал бейеүе]]

Һүҙлектәрҙә лә, башҡа сығанаҡтарҙа ла ритуал киңерәк төшөнсә булып торған [[йола]]ның өлөшө генә икәне күренә.<ref name=bse>{{Из БСЭ|заглавие=Ритуал (вид обряда)}}</ref><ref name=adonieva>{{статья|автор=Адоньева С. Б.|ссылка=http://www.folk.ru/Research/adonyeva_ritual_2007.php?rubr=Research-articles|заглавие=Ритуал, он же — обряд. Разговор об определениях|издание=Персонал-Микс.|выпуск=Вып. 6|год=2007}}</ref>, мәгәр «ритуал» менән «ғөрөф-ғәҙәт» төрлө сығанаҡтарҙа төрлөсә билдәләнә:

Йола кеүек үк, ритуал символик ғәмәлдәр булып тора, ниндәйҙер утилитар мәғәнәһе юҡ<ref>Философская энциклопедия</ref>. Ритуалдың ҡәтғи билдәләнгән ғәмәлдәре бар һәм ул демонстратив рәүештә башҡарыла<ref name="kon">{{книга|заглавие=Словарь по этике|ответственный=Под. ред. И. Кона|год=1981}}</ref>.

== Ритуал - — йоланың өлөшө булараҡ ==

Ҡайһы бер сығанаҡтарҙа, шул иҫәптән, Ҙур совет энциклопедияһында ла, ритуал дини йола, ғөрөф-ғәҙәт тип билдәләнә.Британ антропологы, мәҙәниәт һәм символизм буйынса хеҙмәттәре менән билдәле Мэри Дуглас фекеренсә, ритуалдар «динде йәки ниндәйҙер символик системаларға ҡарауҙы» күрһәтә<ref name=chernavskaya>{{книга|автор=Чернявская Ю.В.|заглавие=Народная культура и национальные традиции: учебно-методическое пособие|место=Минск|год=1998}}</ref>.

== Ритуал һәм йоланы бер иш һанау ==

Бар сығанаҡтар ҙа тиерлек «ритуал» төшөнсәһен дин менән бәйләмәй ала, шул рәүешле был ике төшөнсә бер үк нәмә һымаҡ аңланыла башлай<ref name=bts/><ref name=bse/><ref name=adonieva/>{{sfn|БРЭ|2015|с=}}. Мәгәр, Тмәҫәлән, Ю.  В.  Чернявская ритуал менән йола араһында аныҡ айырма күрә, улар мәҙәниәттең бер үк кимәлдәге күренеше тип һанай һәм өсөнсө форма - — ғөрөф-ғәҙәтте лә өҫтәй. Шул уҡ ваҡытта ғөрөф-ғөҙәтте ул «Сакраль ритуал» тип атай<ref name=chernavskaya/>.

«Ритуал» төшөнсәһенең антропологик төшөсәһенән тыш дөйөм биологик үҙенсәлеге лә бар —төрлө— төрлө стандарт коммуникацияларҙа хайуандарҙың стереотип тәртибенә бәйле ул<ref name=tsis>{{книга|часть=Ритуал|ссылка= |заглавие=Толковый словарь иноязычных слов|автор=Крысин Л.П.|место=М.|год=2008|страниц=944|серия=Библиотека словарей}}</ref><ref>Биологический словарь</ref>. Ритуалдың биологик әһәмиәте шунда, мәҫәлән, ниндәйҙер төрҙөң үрсеү ритуалы тап килмәү яңы биологик төр килеп сығыуына килтереүе ихтимал<ref>{{cite web|url= http://antropogenez.ru/interview/762/|title=Расоведы вымирают, а расисты цветут пышным цветом|publisher=Антропогенез.ру}}</ref>.

== Психологияла һәм психиатрияла ==

Ритуал -  — психиатрияла: бәхетһеҙлек килеүҙән ҡурҡып, уны булдырмаҫҡа тырышып ихтыярһыҙҙан килеп сыҡҡан, аҡылға һыймаған ғәмәлдәр һәм хәрәкәттәр ҡылыу. Был туҡтауһыҙ борсоп торған шиктәр һәм хәүефләнеүҙәр арҡаһында килеп сығыусан.

== Башҡорттарҙа - — ритуал ==

[[FileФайл:Һыу юлы.jpg|thumb|слева|Һыу юлы күрһәтеү йолаһы]]

[[Ислам]]да ритуалдар мосолман йолалары менән бәйле.

20-се быуаттың икенсе яртыһына тиклем әле башҡорттарҙа яңы тыуған сабыйға мал менән май ҡаптырыу йолаһы булған. Быны ритуал тип тә атарға була, сөнки ул билдәле бер ваҡытта һәм билдәле бер тәртиптә башҡарыла. Сабый тыуыу менән бәйле башҡа бик күп йолалар башҡарыла - — бәпәй күлдәге, бәпәй сәйе, сәс алыу һәм башҡа йолаларҙың да үҙҙәренең ҡәтғи ритуалдары бар.

Йыназаның шулай уҡ билдәле тәртиптәре бар, динле башҡорттарҙа Ясин уҡытыу, кәфенләү, мәйетте мосолманса йыуындырыу мотлаҡ. Был ғөрөф-ғөҙәттәрҙең да ҡәтғи ғәмәлдәре - — ритуалы бар.

[[Намаҙ]], [[ураҙа]] тотоу, [[ҡорбан салыу]] тәртип-низамында ҡәтғи үтәлер шарттар бар. Мәҫәлән, мотлаҡ [[тәһәрәт]]ле булыу, ниәт әйтеү, махсус [[доға]]лар уҡыу йәки үҙ телеңдә шуларҙың мәғәнәһен әйтеү, ҡорбанлыҡ малға талаптар, уны салыу тәртибе - — былар барыһы ла ритуал төшөнсәһенә тап килә <ref>Г. Ситдиҡова. Күсле ил - — көслө ил. - — Өфө, 2013.- 101 бит</ref>.