Сурхандаръя: өлгөләр араһындағы айырма

[[FileФайл:Гузар. Узбекистан. 2000.jpg|thumb|слева|Сурхандаръя үҙәнендәге Зәки Вәлиди юлы төшкән Гузар. Боронғо кәшәнә. Тарихи ҡомартҡы. 2000]]

[[FileФайл:Узбекистан. Гузар.jpg|thumb|Үзбәкстан. Гузар. Башҡортостан сығышлы ғаилә, был ҡалаға яҡташтарҙың күпселеге газ магистрале үткәреү өсөн килеп тороп ҡалған.]]

Ғәҙәттә йылғаның атамаһын тажик йәки [[фарсы теленәнтеле]]нән алынған тип аңлаталар -  — ({{lang-tg|''сурх''}}  — ҡыҙыл, ''даръя''  — йылға).<ref>{{книга

}}</ref>.

Шулай уҡ [[төркмәндәр]]ҙең сурх, сурхи тигән ырыуынан булыу ихтималы бар <ref>Сурхандаръя [https://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_geo/4685/%D0%A1%D1%83%D1%80%D1%85%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%8C%D1%8F]</ref>

Сурхандаръя ике йылға - — Тупалаңдарья (Тупалаң) һәм Ҡаратағ - — ҡушылыуҙан барлыҡҡа килгән. Ул йылғалар Гиссәр һыртынан ағып төшә. Сурхандаръяның оҙонлоғо 175  км тәшкил итә (Ҡаратағ башынан иҫәпләһәң  — 287 км), бассейнының майҙаны 13 500 км². Ташҡан ваҡыты [[июнь|июндән]] [[август]] айына тиклем, яуым-төшөмдән тулылана. Тамағында һыу 6 км аралыҡта ( Мангузар ауыҙы) уртаса 65,8 м³/с күләме тулылығында. Был йылғала Көньяҡ Сурхан һыуһаҡлағысы төҙөлгән.

Йылға үҙәнендә [[арыҡ]]тар менән һуғарып юғары сортлы [[мамыҡ]] үҫтерәләр. Һыуҙы күпләп ҡулланыу һөҙөмтәһендә йылғаның түбән ағымына, тамағына табан ныҡ минералләшә һәм 1 г/л күрһәткесенә барып баҫа. Көньяҡ Сурхан һыуһаҡлағысы бассейнында дөйөм алғанда – — 6 ГЭС, дөйөм ҡеүәте 2,3  млн. кВт-ҡа етә. Йылға Денау, Джаркурган, Термез ҡалаларын һыу менән тәьмин итә.

== [[Зәки Вәлиди]] Урта Азияла ==

[[1913 йыл]]да [[Зәки Вәлиди]] [[Ҡазан]] университеты эргәһендәге Археология, тарих һәм этнография йәмғиәтенең ағзаһы итеп һайлана. Шул йылда профессор Н.  Ф.  Катанов тәҡдиме буйынса Зәки Төркөстандың [[Фирғәнә]] өлкәһенә ғилми командировкаға ебәрелә. Киләһе йылына ул [[Бохара ханлығы]]на юллана һәм [[Санкт-Петербург]]та Рәсәй Фәндәр академияһының Рәсәй императоры археология һәм тарих йәмғиәтендә Төркөстанға ғилми сәйәхәттәре тураһында доклад менән сығыш яһай. Уңышлы сығыш яһап, ул [[Урта Азия]]ла ғилми эҙләнеүҙәрҙе дауам итергә рөхсәт һорай. Әммә бының өсөн финанс булмай сыға <ref>Салихов А. Г. Научная деятельность А. Валидова в России. — Уфа: Гилем, 2001, С.100-103.</ref>. Шуға ҡарамаҫтан, йәш ғалимға В. В. Бартольдтың тел ярҙамы менән Рәсәй Урта һәм Шәрҡи Азияны өйрәнеү комитеты һәм Император Фәндәр академияһы юлға сығырға рөхсәт бирә. 1914 йылдың 23 июнендә ул Бохаранан Шәхрисәбз ҡалаһы аша аша [[Сурхандаръя]] үҙәнендәге ҡалаларға йүнәлә, Гузар, Байсун һәм башҡа ҡалаларҙа боронғо ҡулъяҙмалар эҙләй. Артабан Ҡаршы ҡалаһына юл тота. Был сәфәренән Зәки Вәлиди ҡиммәтле табыш - — Ҡаршы ҡалаһында боронғо [[Ҡөрьән]] тәфсире, барлығы 23 ҡулъяҙма табып, бер нисә китап һатып алып ҡайта <ref>Салихов А. Г. Научная деятельность А. Валидова в России. — Уфа: Гилем, 2001, С.103-105.</ref>.

== Ҡыҙыл китапҡа ингән үҫемлектәре ==

Сурхандаръя өлкәһендә Үзбәкстандың Ҡыҙыл китабына ингән үҫемлектәр арта бара * <ref>{{публикация|книга|заглавие=Красная книга Республики Узбекистан|подзаголовок=Редкие и исчезающие виды растений и животных|томов=2|издание=3-е изд|место=Ташкент|издательство=Chinor ENK|год=2009|том=1|том заглавие=Растения и грибы|том ответственный=У.П. Пратов|страниц=356|ref=}}</ref>