Яан Тыниссон: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ә clean up, replaced: урыҫ → рус (3) using AWB
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
'''Яан Тыниссон''' (рус революцияһы документтарында  '''Ян Янович Теннисон'''; [[Эстон теле|эст.]] ''Jaan Tõnisson''; [[22 декабрь|22 декабр]]<nowiki/>ь  [[1868 йыл|1868]], Тянассильм, Феллинский өйәҙе, Лифлянд губернаһы, Р[[Рәсәй империяһы|әсәй империяһы]]  — [[1941 йыл|1941]]?)  — эстон дәүләт эшмәкәре, юрист.
 
== Сығышы һәм белеме ==
Крәҫтиән ғаиләһенән. Атаһы  — Яан Тыниссон (1830-18761830—1876), Вильяндинан<ref>[http://www.geni.com/people/Jaan-T%C3%B5nisson/6000000007732467335?through=6000000007733559242 Jaan Tõnisson]</ref>. Әсәһе  — Мария, ҡыҙ фамилияһы Вейнманн (1838-19151838—1915)<ref>[http://www.geni.com/people/Mari-T%C3%B5nisson/6000000007733559242?through=6000000007732467335 Mari Tõnisson]</ref>.
 
Юрьевск университетының  (хәҙерге — —Тарту[[Тарту]]) юридик факультетын тамамлай ([[1892 йыл|1892]]), уҡыу ваҡытында эстон студенттар йәмғиәте рәйесе була.  Почетлы хоҡуҡ докторы ([[1928 йыл|1928]], Тарту университеты).
 
== Рәсәй империяһында эшмәкәрлеге. ==
[[1894 йыл|1894]]-[[1896 йыл|1896]] йылдарҙадарҙа Орел губернаһында суд чиновнигы. 1896-[[1930 йыл|1930]]дарҙа йылдарҙа — хужаһы, 1896-[[1935 йыл|1935]]дарҙа йылдарҙа  — Тартула  «Postimees» («Почта таратыусы») гәзите баш мөхәррире  (ул мөхәррир булғанда төп дөйөм эстон гәзите була).  XIX быуат аҙағынан алып   Көньяҡ Эстонияла эстон милли хәрәкәте лидеры, (Лифлянд губернаһы), беренсе эстон сәйәси партияһына  — прогресстың Халыҡ партияһына  нигеҙ һалыусы һәм уның лидеры ([[1905 йыл|1905]]-[[1917 йыл|1917]]), эстондарҙы  руслаштырыу һәм немецләштереүгә ҡаршы сығыш яһай.
[[Файл:Tunnison_Jan.jpg|слева|мини|228x228пкс|I Дәүләт Думаһының депутаты, 1906]]
1906 йылдың  20 апрелендә Дәүләт думаһының  I саҡырылышына улустар  съезынан вәкил булып һайлана.  Конституцион-демократик партияһының Фракция составына инә,   «Автономист союзына» (эстон төркөмө) ҡарай. Бөтә подданыйлыҡ адресы тураһында комиссия ағзаһы, аграр комиссияһының, Дума ағзаларының хоҡуҡтарын тикшереү буйынса комиссияла һәм Талаптар эшләү комиссияһының ағзаһы булып тора. «Гражданлыҡ тигеҙлеге тураһында» закон проектына ҡул ҡуя. Һорауҙарға яуап буйынса, шәхес именлеге тураһында, үлем язаһын тыйыу тураһында, аграр мәсьәләләре буйынса күп тапҡыр фекер алышыуҙарҙа сығыш яһай. Выборг өндәмәһенә ҡул ҡуя, шуның өсөн ҡулға алына һәм 3 айға төрмәгә ябыуға  хөкөм ителә, бынан һуң парламентҡа һайланыу хоҡуғынан мәхрүм ителә. 
 
[[1898 йыл|1898]] -[[1918 йыл|1918]]дарҙа йылдарҙа — Тарту эстон игенселәр йәмғиәте рәйесе, 1902 йылда  — Тарту ҡалаһында Эстон ссуда-һаҡлыҡ ширҡәтенә нигеҙ һала, кооператив хәрәкәтен үҫтереү яҡлы. [[1908 йыл|1908]]-1917 йылдарҙа  —йәштәр— йәштәр белеменең Эстон  йәмғиәте попечителлек советы рәйесе. [[1909 йыл|1909]] -[[1920 йыл|1920]]дарҙа йылдарҙа — эстон әҙәбиәте советы ағзаһы.
 
== Бойондороҡһоҙ Эстония сәйәсмәне ==
1917 йылда [[Эстония]]ның автономияһын төҙөүҙә әүҙем ҡатнаша,  Ваҡытлы земство советы ағзаһы, 1917 йыл аҙағында большевиктар тарафынан ҡулға алына һәм Эстониянан һөрөлә. 1917-[[1919 йыл|1919]]дарҙа йылдарҙа — Эстония демократик партияһының, 1919 -[[1932 йыл|1932]]дарҙа йылдарҙа — Эстон халыҡ партияһының, 1932-19351932—1935 йылдарҙа  — Милли центристик партияның лидеры. 
 
1917-19181917—1918 йылдарҙа  — Стокгольмда сит ил делегацияһы етәксеһе,  1918-19191918—1919 йылдарҙа — —портфелһеҙпортфелһеҙ министр һәм Ваҡытлыса хөкүмәттә сит ил эштәре министры вазифаһын башҡарыусы.  1919 йылдың 18 ноябренән алып 1920 йылдың 26 октябренә тиклем—тиклем — премьер-министр (уның хөкүмәте Совет Рәсәйе менән Тарту тыныслыҡ килешеүе  төҙөй). Ойоштороу йыйылышы депутаты һәм Дәүләт йыйылышының бөтә  саҡырылыштары  депутаты (Рийгиког), икенсе ([[1923 йыл|1923]] -[[1925 йыл|1925]]) һәм бишенсе саҡырылыштар рәисе (1932-[[1933 йыл|1933]]).
 
[[1927 йыл]]дың  9 декабренән алып [[1928 йыл]]ды<nowiki/>ң  дың 4 декабренә тиклем һәм [[1933 йыл]]<nowiki/>дың  18 майынан 21 октябренә тиклем  — дәүләт аҡһаҡалы (дәүләт башлығы), [[1931 йыл|1931-]] -[[1932 йыл|1932]]дарҙа йылдарҙа — сит ил эштәре министры. 1932- [[1940 йыл|1940]]дарҙа йылдарҙа — Эстон- британия, 1933-19401933—1940 йылдарҙа  — Эстон-швед йәмғиәте рәйесе. 1934 йылдың 12 мартындағы   дәүләт түңкәрелешенән һуң әүҙем сәйәсәттән ситләтелә, 1935 йылда  — үҙенең гәзите  мөхәррире вазифаһынан бушатыла, ул дәүләт ҡарамағына күсә.
 
1935-19391935—1939.йылдарҙа  —Тарту— Тарту университеты кооперацияһы профессоры, сәйәси  демократияның   эҙмә-эҙлекле яҡлаусыһы булараҡ, Константин Пятс хөкүмәтенә  ҡаршы сығыш яһай.  [[1938 йыл|1938]]-1940 йылдарҙа  — Дәүләт вәкәләттәр йыйылышы депутаты һәм демократик оппозиция башлығы, унан 1938 йылда ил президенты вазифаһына кандидатураһын ҡуя<ref>1938 // [http://www.schudak.de/timelines/estonia1917-1945.html ESTONIA Timeline]{{ref-en}}(англ.)</ref>. III Азатлыҡ Тәреһе  (гражданлыҡ ҡаҙаныштары өсөн юғары дәрәжә) һәм  Аҡ йондоҙ ордены  менән наградлана (1938)<ref>[http://www.president.ee/en/estonia/decorations/bearers.php?id=6959 Jaan Tõnisson, Valgetähe I klassi teenetemärk, serial 3456]</ref>. Тарту ҡалаһының почетлы гражданы ([[1939 йыл|1939]]), эстон әҙәбиәте йәмғиәтенең һәм  журналистар йәмғиәтенең почетлы ағзаһы
 
1940 йылдың йәйге СССР һәм Эстонияның мөнәсәбәттәре араһындағы көрсөгө ваҡытында президент Пятсты Ҡыҙыл Армияға ҡарата ҡаршылыҡты символик булһа ла ойоштороуҙы ышандырырға маташа. 1940 илдә парламент һайлауҙары алдынан демократик көстәрҙе тупларға тырыша, әммә уның яҡлыларға һайлау прцессына ҡатнашыуға мөмкинлек бирмәйҙәр (һайлауҙар совет органдары күҙәтеүе аҫтында үтә һәм альтернативаһыҙ була)<ref>«Пособие для подготовки и сдачи государственного экзамена по истории» под редакцией А.Григорьева, С. Исаева и В. Жибуртовича. Институт Яна Тыниссона. Таллин-2001, Раздел «Утрата независимости»</ref>).
29 юл:
1940 йылдың 13 декабрендә НКВД органдары тарафынан ҡулға алына, уны Таллин төрмәһендә тоталар. Тикшереүгә яраҡлы булған күрһәтмәләр биреүҙән баш тарта<ref>''Kaupo Deemant'', Jaan Tõnissoni ja Nõukogude luure salajastest suhetest // Akadeemia (ajakiri)|Akadeemia, 1998, nr 9, lk 1829.</ref>.
 
Тыниссондың вафат булыу шарттары билдәһеҙ. Билдәле булыуынса, 1941 йылдың беренсе яртыһында ул тере булған. 1941 йылдың апрелендә ҡулға алынған Эстонияның рус театры эшмәкәре  Рацевич Степан, таллин төрмәһендә Тыниссон менән бер камерала ултырған. Ул былай тип хәтерләй: <blockquote class="">
Беҙ бер ҡасан таныш булманыҡ, ул мине, әлбиттә,  белмәй ине, ә  уның ҡарауы, мин, Эстонияның  һәр бер зыялы кешеһе кеүек, уны бик яҡшы белдем. Уны йыш ҡына халыҡ алдындағы сығыштарҙа күрҙем, Таллин һәм Тарту урамдарында осраттым, фекерҙәре тәрән булған йөкмәткеле мәҡәләләрен һәм телмәрҙәрен гәзиттә уҡыным.  Күп партияларҙың дәүләт эшмәкәрҙәре араһында, Яан Тыниссон аралашыуҙа ябайлығы. зыялыйлығы, юғары мәҙәниәтле булыуы менән айырылып торҙо. Шуға ла уның, 73 йәшлек кешенең, миңә, үҙенән ике тапҡыр тиерлек йәшерәк булған таныш түгел кешегә беренсе булып ҡул һуҙыуына, мин бер ҙә аптыраманым.  Пагари урамындағы эске төрмәгә  ул Совет Эстонияһының иғлан ителеүенең беренсе көндәрендә эләгә. Төрмә подвалында йыл дауамында ултырып, Тыниссон тулыһынса үҙ һаулығын ҡаҡшата. Камерала   берҙән-бер булған уның койкаһы тәүлек әйләнәһенә горизонталь торошта була. Төрмә табиптары уға тәүлектең теләһә ҡайһы ваҡытында ял итергә рөхсәт бирә. Төрмә һәм ауырыу уны танымаҫлыҡ хәлгә еткерә. Ҡасандыр оҙон кәүҙәле, зифа буйлы, Яан Тыниссон бөкрәйҙе, бәләкәсләнеп ҡалды, камера буйлап ауырлыҡ менән йөрөнө. Йөҙө һарғайып, танауы ослайып китте, сал баҫҡан сикәләре эскә батты, тик күҙҙәре, шундай мәрхәмәтле, һөйкөмлө күҙҙәре теремек, дәртле булып ҡалды. Яан Тыниссонға хас һаҡалы ла һаҡланып ҡала, уны төрмә сәс алыусылары бер нисә тапҡыр ҡырып ташларға ла маташалар. Ул, ҡәбергә һаҡал менән бергә барам тип,  уға теймәүҙәрен үтенә. Уның ябай был теләген бөтә камера хуплай. 
</blockquote>
Хәҙерге Эстонияла Яан Тыниссон институты бар.
 
Тарту ҡалаһында уның исеме менән  урам атала  (элекке  — Гагарин).
 
== Ғаиләһе ==
 
* Ҡатыны— Ҡатыны Хильда Хильдегард, тыумышта Лыхмус (Hilda Hildegard Tõnisson (Lõhmus)) (1890-19761890—1976)<ref>[http://www.geni.com/people/Hildegard-T%C3%B5nisson/6000000003761706507?through=6000000003761776897 Hildegard Hilda Tõnisson]</ref>
** Улы  — [[:et:Ilmar Tõnisson|Ильмар Ханс Тыниссон]]  (1911-19391911—1939)<ref>[http://www.geni.com/people/Ilmar-Hans-T%C3%B5nisson/6000000003766717275?through=6000000003761706507 Ilmar Hans Tõnisson]</ref>
** Улы  — [[:et:Heldur Tõnisson|Хельдур Тыниссон]] (1912-20141912—2014)<ref>[http://www.geni.com/people/Heldur-T%C3%B5nisson/6000000019153637894?through=6000000003766717275 Heldur Tõnisson]</ref>
** Ҡыҙы  — Хилья Риит  Тыниссон, кейәүҙә саҡта Каури (Hilja Kauri Reet) (1916-19761916—1976)<ref>[http://www.geni.com/people/Hilja-Reet-Kauri/6000000007752750340?through=6000000019153637894 Hilja Reet Kauri]</ref>
** Улы  — Лембит Рейн Тыниссон (Tõnisson Rein Lembit ) (1918-19341918—1934)<ref>[http://www.geni.com/people/Lembit-Rein-T%C3%B5nisson/6000000003767412117?through=6000000019153637894 Lembit Rein Tõnisson]</ref>
** Ҡыҙы  — Мари-Энн Лагле Тыниссон, кейәүҙә саҡта Пылда (Mari-Ann Põlde Lagle) (1922—? Швеция)<ref>[http://www.geni.com/people/Mari-Ann-Lagle-P%C3%B5lde/6000000010095073359?through=6000000003767412117 Mari-Ann Lagle Põlde]</ref>
 
== Иҫкәрмәләр ==
Юл 54 ⟶ 55:
 
* [https://web.archive.org/web/20070502013900/http://www.sakharov-center.ru/asfcd/auth/auth_pages.xtmpl?Key=6916&page=152 Биография]
* Воспоминания  [http://russianalbion.narod.ru/romanceRats91.html Степана Рацевич] а
* [http://www.tez-rus.net/ViewGood42192.html Государственная дума Российской империи: 1906-19171906—1917. ''Ю.  Б.  Иванов, А.  А.  Комзолова, С.  И.  Ряховская. '' Москва. РОССПЭН. 2008.] с.  608
 
[[Категория:Өс йондоҙ орденының Ҙур тәреһе кавалерҙары]]