Екатерина II: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
2 юл:
{{УК}}
 
'''Бөйөк Екатерина II Алексеевна''' ('''София Августа Фредерика Ангальт- — Цербстская''', кенәз Ангальт- — Цербстскийҙың ҡыҙы Екатерина власҡа популяр булмаған ире Петр III тәхеттән ҡолатҡан һарай түңкәрелешенән һуң килә.
 
Екатерина дәүере крәҫтиәндәрҙең максималь крепостнойлығы һәм дворянлыҡтың хоҡуҡтарын киңәйтеүе менән билдәләнә.
 
Екатерина Бөйөк осоронда Рәсәй империяһының сиктәре көнбайышҡа (Речь Посполитаяның бүленеүе) һәм көньяҡҡа табан ([[Новороссия]]ны,[[Ҡырым]]ды ҡушып алыу, өлөшләтә — [[Кавказ|Ҡафты]]) байтаҡҡа йәйелдереләкиңәйә.
 
Екатерина Икенсе ваҡытында [[Пётр I|Петр I]] осоронан алып беренсе тапҡыр дәүләт идара итеү системаһы реформалаштырыла.
 
Мәҙәни яҡтан Рәсәй бөйөкЕвропабөйөк Европа державалары араһына инеүен нығытып ҡуя, быға сәбәпсе әҙәби эшмәкәрлек менән мауыҡҡан, һынлы сәнғәт шедеврҙарын йыйған һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|француз мәғрифәтселәре]] менән хатлашыуҙа торған шәхсән үҙе императрица була. Дөйөм алғанда, Екатеринаның сәйәсәте һәм уның реформалары [[XVIII быуат|XVIII быуаттың]] мәғрифәт абсолютизмына тап килә.
 
== Биографияһы ==
 
=== Сығышы ===
София Фредерика Августа Ангальт- — Цербстская 1729 йылдың {{OldStyleDate3|21.4.1729}} апрелендә Померанияның баш ҡалаһы (хәҙер Щецин, Польша) Штеттин немец ҡалаһында тыуған.
[[Файл:Zamek_Ksiazat_Pomorskich_w_Szczecinie_(widok_z_wiezy).jpg|мини|Буласаҡ императрица донъяға килгән Штеттин замогы.]]
Атаһы, Август Кристиан Ангальт- — Цербстский, сығышы буйынса Ангальт нәҫеленең цербст- — дорнбург тармағынан булған һәм Пруссия короле хеҙмәтендә торған, полк командиры, комендант, һуңынан — Штеттин ҡалаһының губернаторы булған, артабан Курляндия герцоглығына депутатлыҡҡа һайлана, әммә уңышһыҙ, хеҙмәтен Пруссия фельдмаршалы вазифаһында тамамлай. Әсәһе — Иоганна Елизавета, Готторп владетельный нәҫелдән, буласаҡ Петр IIIӨсөнсөнөң ике туған инәһе була. Иоганна Елизаветаның шәжәрәһе [[Дания]], [[Норвегия]] һәм [[Швеция]] короле, Шлезвиг-Голштейнтың беренсе герцогы, Ольденбург династияһына нигеҙ һалыусы Кристиан Беренсегә барып тоташа.
 
Әсәһе яғынан олатаһы Адольф- — Фридрих 1743 йылда швед тәхете вариҫы итеп һайлана, 1751 йылда Адольф- — Фредрик исеме аҫтында тәхеткә ултыра. Икенсе олатаһы, Карл Эйтинский, Екатерина I уйы буйынса, уның кейәүе булырға тейеш булабулған, әммә туй алдынан ғына вафат булып ҡала.
 
=== Бала саҡ, белем, тәрбиә ===
[[Файл:Grand_Duchess_Catherine_Alexeevna_by_L.Caravaque_(1745,_Gatchina_museum).jpg|справа|мини|224x224пкс| Екатерина Рәсәйгә килгәндән һуң, Луи Каравак портреты]]
Герцог Цербстский ғаиләһендә Екатерина өй тәрбиәһен ала. [[Инглиз теле|Инглиз]], [[Француз теле|француз]] һәм итальян телдәрен, [[бейеү]], [[музыка]], [[тарих]], [[география]], дини тәғлимәтте өйрәнә. Ул ҡыҙыҡһыныусан, шаян ҡыҙ булып үҫә, малайҙар алдында үҙенең батырлығы менән ҡупырайырға ярата. Әсәһе уны бала сағында Фике йәки Фикхен тип атай ({{Lang-de|Figchen}} — Frederica исеменән килеп сыҡҡан, йәғни «бәләкәй Фредерика»).
 
1743 йылда Рәсәй императрицаһы Елизавета Петровна үҙенең вариҫы бөйөк кенәз Петр Федоровичҡа (буласаҡ император Петр III) кәләш эҙләй башлай. 1744 йылда Цербст принцессаһы әсәһе менән бергә Рәсәйгә[[Рәсәй]]гә Петр Федорович (өс туған ағаһы)менән никахҡа инеү өсөн саҡырыла. Тәүге мәртәбә буласаҡ ирен Эйтин замогында 1739 йылда күрә.
 
Яҡынса 1744 йылдың 12 февралендә ун биш йәшлек принцесса әсәһе менән бергә Рига аша Рәсәйгә килә. Рәсәйгә килгәс тә, ул [[Урыҫ теле|урыҫ телен]], [[Тарих|тарихты]], православиены, урыҫ традицияларын өйрәнә башлай, сөнки яңы илен үҙенең яңы тыуған Ватаны итеп ҡабул итә. Уның уҡытыусылары араһында Симон Тодорскийҙы (православие уҡытыусыһы), тәүге урыҫ грамматикаһының авторы Василий Ададуровты (урыҫ теле уҡытыусыһы), балетмейстер Лангты (уҡытыусы бейеү) айырып күрһәтәләр.
[[Файл:Catherine_II's_child_calligraphy_exercises_(1742).jpg|слева|мини|Принцесса София Ангальт Цербскаяның француз теленән яҙма күнегеүҙәре]]
Урыҫ телен тиҙерәк үҙләштерер өсөн буласаҡ императрица ҡышҡы һыуыҡта асыҡ тәҙрә янында ултыра. Тиҙҙән ул үпкә шешеүе ауырыуы менән сирләп китә. Уның хәле шул тиклем ауыр булмаһа, хатта әсәһе лютеран пасторын килтерергә тәҡдим итә, әммә София баш тарта һәм Симон Тодорскийҙы саҡырта. Был хәл урыҫ һарайында уға популярлыҡ өҫтәй. {{OldStyleDate3|28.6.1744}} йылдың 28 июлендә (9 июль) лютеранлыҡтан православиеға күсә һәм Екатерина Алексеевна исемен ала (әсәһе Елизавета — Екатерина Беренсеке кеүек), ә икенсе көндө император менән никахлаша.
33 юл:
=== Рәсәй тәхете вариҫы менән никахлашыу ===
[[Файл:Anna_Rosina_de_Gasc,_Le_grand-duc_Pierre_Fiodorovitch,_la_grande-duchesse_Catherine_Alexeïevna_et_un_page_(1756).jpg|справа|мини| Екатерина Алексеевна ире бөйөк кенәз Петр III Федорович менән]]
1745 йылдың 21 авгусында (1 сентябрь) 16 йәшлек Екатерина 17 йәшлек Петр Федорович менән никахлаша, ул уның өс туған ағаһы була. . Тәүге йылдарҙа Петр ҡатыны менән бөтөнләй ҡыҙыҡһынмай, улар араһында ир менән ҡатын мөнәсәбәттәре булмай.
[[Файл:Zar_Pavel_1.gif|слева|мини|Екатеринаның улы Павел Петрович I, ([[1777 йыл|1777]])]]
Екатерина белемен үҙ аллы камиллаштырыуы менән шөғөлләнеүен дауам итә. Ул тарих, философия, юриспруденциябуйынсаюриспруденция буйынса китаптар, [[Вольтер]], [[Шарль де Монтескьё|Монтескье]], Тацит, БейлдеңәҫәрҙәренБейлдең әҫәрҙәрен һәм бик күп башҡа әҙәбиәт уҡый. Уның төп шөғөлдәре — һыбай йөрөү, бейеү һәм маскарадтар.
1754 йылдың 20 сентябрендә Екатерина Павел улын таба. Бәпесләү бик ауыр булыуы арҡаһында сабыйҙы әсәһенән императрица Елизавета Петровна ҡушыуы буйынса тартып алалар. Бөйөк княгиня балаһын беренсе тапҡыр 40 көн үткәс кенә күрә һәм артабан да баланы тәрбиәләүҙән мәхрүм ителә. Баланың ысын атаһы тураһында бәхәстәр әленән-әле ҡубып торған.
[[Файл:Alexey_Bobrinsky_by_C.L.Christinec_(c.1770,_Hermitage).jpg|справа|мини|Алексей Григорьевич Бобринский — императрицаның никахтан тыш табылған улы]]
 
44 юл:
Инглиз илсеһе [[:en:Charles Hanbury Williams|Уильямс]] был осорҙа Екатеринаның ышаныслы кешеһә һәм яҡын дуҫы була. Ул күп тапҡыр уға ҙур суммаға субсидия рәүешендә заем бирә: 1750 йылда ғына 50 000 һум тапшырыла, был хаҡта уның ике распискаһы бар; ә 1756 йылдың ноябрендә уға 44 000 һум тапшырыла, алмашҡа ул Екатеринанан төрлө конфиденциаль мәғлүмәт ала — телдән һәм яҙма формаларында. Атап әйткәндә, 1756 йылдың аҙағында Пруссия менән Ете йыллыҡ һуғышы башланғандан һуң Уильямс Екатеринанан һуғышҡа ингән урыҫ армияһының торошо һәм урыҫ һөжүменең планы тураһында депеша ала, был хатты Уильямс Лонданға һәм Берлинға Пруссия короле Фридрих II ебәрә. Уильямс киткәндән һуң ул аҡсаны Кейттан ала. Уильмсҡа яҙған бер хатта ул Рәсәйҙе Англия араһында дуҫлыҡ бәйләнештәрен булдырыуҙы вәғәҙә итә.
 
1756 йылдан башлап, бигерәк тә Елизавета Петровнаның ауырыған осоронда, Екатерина буласаҡ императорҙы (үҙенең ирен) тәхеттән төшөрөү планын башында йөрөтә, бының тураһындатурала күп тапҡыр Уильямсҡа яҙа. Ошо маҡсатта, тарихсы В. О. Ключевский һүҙҙәренсә, Англия короленән бүлек биреп шаһиттарҙы һатып алыр өсөн үтескә 10 мең стерлинг һорап ала, гвардия полкы командиры К. Разумовский менән йәшерен килешеүгә килә. План менән канцлер Бестужев та таныш була.
 
1758 йылдың башында императрица Елизавета Петровна урыҫ армияһының баш командующийы Апраксинды (Екатерина уның менән дуҫтарса мөнәсәбәттә була), шулай уҡ канцлер Бестужевты ла, хыянатта ғәйепләй. Икеһе лә ҡулға алына һәм язалауҙарға дусар булалар; әммә Бестужев, ҡулға алынғанға тиклем, Екатерина менән хатлашыуын юҡ итеп өлгөрә һәм Екатерина йәберләүҙән ҡотолоп ҡала. Ошо уҡ ваҡытта Уильямс Англияға ҡайтарыла. Шулай итеп, уның элекке фавориттары юҡҡа сыға, әммә яңылары барлыҡҡа килә: Григорий Орлова һәм Дашкова.
56 юл:
Екатерина түңкәрелештә ҡатнашырға ҡарар итә. Уның төп фекерҙәштәре — ағалы-ҡустылы Орловтар, вахмистр Потемкин һәм адъютант Федор Хитрово.
 
1762 йылдың 28 июнендә (9 июль) иртә менән Екатерина Алексей һәм Григорий Орловтарҙың оҙатыуында Петергофтан [[Санкт-Петербург]]ка килә, бында уға гвардия частары тоғролоҡҡа ант килтерәләр. 1762 йылдың 28 июнендә Петр III, ҡаршылашыуҙан файҙа сыҡмаҫын аңлап, икенсе көндө тәхеттән баш тарта, һаҡ аҫтына алына һәм билдәһеҙ шарттарҙа һәләк була.
 
Тарихсы Н. И. Павленко яҙыуынса, «Императорҙың үлтерелеүе ышаныслы дәлилдәр менән иҫбатлана»" — Орловтың Екатеринаға хаттары һәм башҡа бик күп дәлилдәр менән. Мәҫәлән, 4 июлдә, императорҙың үлеменән ике көн алдан, Екатерина уның янына табип Паульсенды йүнәлтә, һәм Павленко яҙыуынса, «Паульсен Ропшаға (императорҙың һарайы) дарыуҙар менән түгел, ә кәүҙәне ярыу өсөн тәғәйенләнгән хирургия инструменттары менән ебәрелә».
68 юл:
File:Pamyatnik ekaterine velikoy v ekaterinodare.jpg|Краснодар
File:Памятник Екатерине Второй.JPG|Севастополь
File:Monument of Catherine II of Russia in Ekaterinoslav.jpg|Екатеринослав (утраченюҡҡа сығарылған)
File:Ekaterina-II-Simferopol2.jpg|Симферополь (утраченюҡҡа сығарылған, восстановлен в 2016 годуйылда тергеҙелә)
File:Памятник Екатерине II в Вильне композиция.jpg|Вильна (утраченюҡҡа сығарылған)
File:Памятник Екатерине Второй в г. Вышнем Волочке.jpg|Вышний Волочёк
File:1000 Ekaterina II.jpg|Великий Новгород, памятник «Тысячелетие России» һәйкәле
File:EkaterinaVladik.jpg|Памятник «200 лет с Россией» һәйкәле, Владикавказ
File:The Monument to Catherine the Great in Simferopol.jpg|Симферополь (восстановлентергеҙелгән)
</gallery>
 
== Екатерина тимер аҡсаларҙа һәм банкноталарҙа ==
<gallery>
File:Рубль Екатерины 2 1774 СПб серебро.jpСеребряный [[рубль]] с профилем Екатерины II. [[1774]]-->|ЗолотаяАлтын полтина дляэске дворцовогоҡулланыш обиходаөсөн с профилем Екатерины(Екатерина II. профиле менән), 1777
File:Полтина Екатерины 2 1777 дворцового обихода золото 0,62 гр.jpg|ЗолотыеАлтын 2 рубляһәм дляэске дворцовогоҡулланыш обиходаөсөн с профилем Екатерины(Екатерина II профиле менән), 1785
File:Два рубля Екатерины 2 дворцоваго обихода 1785 золото 2,48 гр.jpg|Имперская10 российскаяһумлыҡ монетаРәсәй 10империяһы рублейтәңкәһе с(Екатерина портретомII Екатериныпортреты IIменән), 1766 годйыл
File:10 roubles of 1766.jpg|
File:RussiaP5b-100Rubles-1898-donatedta f.jpg|Бөйөк Екатерина Великая на катеньке"катенькала"царской сторублёвке 1898 иһәм 1910 г.йылдарҙағы батша йөҙ һумлығы
File:Russian Empire-1910-Bill-100-Reverse.jpg|Екатерина на пятистах приднестровских рублях 2004
 
File:Н придн 500 2004 аверс.jpg|
</gallery>
 
94 юл:
<div class="references-small">
* ''Ассебург А. Ф. фон дер.'' [http://memoirs.ru/texts/Asseburg1879.htm Записка о воцарении Екатерины Второй]/ Пер. и предисл. Л. Н. Майкова // Русский архив, 1879. — Кн. 1. — Вып. 3. — С. 362—369.
* ''Богданович М. И.''&#x20;[http://runivers.ru/lib/detail.php?ID=483595 Русская армия в век Императрицы Екатерины II]. — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>: Типография Департамента уделов, 1873. — 36  с.
* ''Борзаковский П. К.'' Императрица Екатерина Вторая Великая. — М<span id="cxmwBbY" tabindex="0">.</span>: Панорама, 1991. — 48 с.
* ''Брикнер А. Г.'' История Екатерины II. — М<span id="cxmwBbo" tabindex="0">.</span>: Современник, 1991.
123 юл:
* [http://memoirs.ru/texts/OpisKor_RS93t80n12.htm ''Описание коронации, миропомазания и причащения императрицы Екатерины II-й''] // Русская старина, 1893. — Т. 80. — № 12. — С. 487—496. — В ст.: Труворов А. Коронация императрицы Екатерины Второй.
* ''Массон К.'' [http://memoirs.ru/texts/Masson_GM16_4P.htm Мемуары Массона о России. / Извлечения] / Пер. П. Степановой // Голос минувшего, 1916. — № 4. — С. 157—171., [http://memoirs.ru/texts/Masson_GM16_56.htm № 5-6. — С. 157—180.], [http://memoirs.ru/texts/Masson_GM16_78.htm № 7-8. — С. 341—354.], [http://memoirs.ru/texts/Masson_GM16_10.htm № 10. — С. 23-44.]
* Месяцослов с росписью чиновных особ в государстве на лето от Рождества Христова 1779. Часть первая. — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>: Типография при Императорской Академии наук, 1779. — 444, XVIII  с.
* ''Нассау-Зиген К.-Г.'' [http://memoirs.ru/texts/Nassau_RS93T80N11.htm Императрица Екатерина II в Крыму. 1787 г. Отрывки из дневника и переписки] / Перевод и публ. В. В. Т. // Русская старина, 1893. — Т. 80. — № 11. — С. 283—299.
* ''Нассау-Зиген К.-Г.'' [http://www.memoirs.ru/rarhtml/Nassau_IV93_9.htm Рассказ очевидца о путешествии Екатерины II в Крым. Извлечение] // Исторический вестник, 1893. — Т. 53. — № 9. — С. 819—821.
139 юл:
* ''Тургенев А. М.'' [http://memoirs.ru/texts/Turgenev897.htm Рассказы А. М.] [http://memoirs.ru/texts/Turgenev897.htm Тургенева об императрице Екатерине II.]// Русская старина, 1897. — Т. 89. — № 1. — С. 171—176.
* ''Улюра А. А.'' [http://rus-shake.ru/criticism/Uliura/Catherine/ Исторические драмы Екатерины II «в подражание Шекспиру»]
* ''Чечулин Н. Д.''&#x20;[http://dlib.rsl.ru/viewer/01003740179#?page=1 Очерки по истории русских финансов в царствование Екатерины II]. — <abbr title="Санкт-Петербург">СПб.</abbr>: Сенатская типография, 1906. — 380  с.
* ''Юрезанский В. Т.'' Исчезнувшее село. Исторический роман о казаках во времена Екатерины II. Москва, ЗИФ, 1930. Также переиздания: М.: Гослитиздат,` 1939 г. 264 с.; М.: Советский писатель, 1956 г., 288 с.; там же, 1958 г. 287 с.; там же, 1969 г., 280 с.
* [http://memoirs.ru/texts/Extrskt_RS96t88n11.htm ''Экстракт из журнала плавания её императорского величества на галерах по реке Волге, от Твери до Симбирска, в 1767 году'']
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Екатерина_II» битенән алынған