Тел (лингвистика): өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Айсар (фекер алышыу | өлөш)
орфография, стилде төҙәтеү, аныҡлаштырыу
1 юл:
{{Башҡа мәғәнәләре|Тел (мәғәнәләр)}}
 
'''Тел''' — [[аралашыу]] өсөн ҡулланылған символдарҙан һәм улар менән эш итеү ҡағиҙәләренән (йәки [[грамматика]]нан) торған [[система]]. Башҡа аралашыу формаларынан айырмалы рәүештә, телдәге символдарҙы, бер-береһе менән берләштереп,улар ярҙамында яңы [[мәғлүмәт]] белдерергә мөмкин.
 
== Тел — аралашыу сараһы ==
Кешеләрҙең аралашыу телендәпроцесында символдар рәүешендә өндәр һәм ҡул ишаралары ҡулланыла. Өндәрҙе иһә, улар белдергән мәғлүмәтте юғалтмайынса тиерлек, яҙма формаға әйләндерергә мөмкин. [[Ишара]]лар һәм интонациялар шулай уҡ мәғлүмәт еткереү өсөн ҡулланыла, әммә уларҙы яҙма формаға әйләндереп булмай. Ҡайһы бер уйлап сығарылған аралашыу телдәре тулыһынса визуаль ишараларҙан тора.
 
Донъяла меңләгәнмеңәрләгән тел бар, һәм уларҙың күбеһенә уртаҡ үҙенсәлектәр хас ([[Универсаль Грамматика]]ны ҡара).
 
Аралашыу телдәренән тыш, кешеләр шулай уҡ ҡайһы саҡта [[Эсперанто теле|Эсперанто]], [[Идо теле|Идо]], [[Интерлингва теле|Интерлингва]], [[Клингон теле|Клингон]], [[Ложбан]] телдәре, программалау телдәре һәм төрлө математик формаль телдәр һымаҡкеүек яһалма телдәрҙе ҡуллана.
 
Тел — аңлайышлы әйтелә торған тауыш билдәләренең системаһы. Ул — кешеләрҙең донъялағы предметтар һәм күренештәр тураһындағы белемдәрен башҡаларға тапшырыу ҡоралы. Тел фекерләү менән тығыҙ бәйләнештә. Кешенең фекерләү вазифаһына ярҙамсыл система буларак, ул фекерләүҙән башҡа тыуа ла, йәшәй ҙә алмай. Әгәр ҙә теге йәки был ауаздар ойошмағанойошмаһы үҙ маҡсат рәүешендә генә (йәғни конкрет фекерһеҙ) тыуҙырыла икән, кешеләр уға «мәғәнәһеҙ һүҙ» тигән бәйәбаһа бирәләр. Мәғәнәһеҙ һүҙ теҙмәләрен, ғөмүмән, абракадабра тип атайҙар.
 
Ҡайһы бер кешеләр үҙҙәренең башында фекер юҡлығын «һүҙ бутҡаһы» менән алыштырырға тырышыусаналыштырыусан була. Улар күп кенә осраҡта билдәле бер уңышҡа ирешә: үҙҙәре тураһында «ниндәй һүҙ оҫтаһы» тигән бәйәбаһа ала. Кешенең һөйләү стиле, уның ыҫпайлығы, килешлелеге уның башындағыбашында фекер йөрөтөлөүҙеңйөрөтөлөүөнөң дә тап ошо стилдә икәнлегенбулғанлығын күрһәтә, һәм, киреһенсә, әгәр ҙә кеше үҙенең һөйләмендәһөйләү телмәрендә буталсыҡлы мәғәнәләр ыскындыраысҡындыра икән, уның фекерләүе лә (һәр хәлдә, ошо минуттарҙа) шундай дәрәжәлә генә булғаникәнлеген тигән һүҙаңлата.
 
== Сәнғәт, сәхнә, математика теле ==
Фән өлкәһендә эшләүселәр араһында бәхәсле бер проблема бар: кеше фекерләү процессындапроцесында ысынлап та һөйләмһөйләү телен (йәғни конкрет һүҙҙәр) ҡулланып ҡына эш итәме? Йә иһә теге йәки был нәмә тураһында уйлағанда һүҙһеҙ ҙә мөғамәлә итәфекерләй аламы?.. Был һорауҙарға ҡырт киҫеп яуап биреү ҡыйын. Сөнки кеше, шул иҫәптән ишетеү-һөйләүҙән мәхрүм булған индивидтар ҙа, һөйләмһөйләү теленән башҡа уйлай алмай. Ләкин, беренсенән, тел һөләмһөйләү теленә генә ҡайтып ҡалмай. Унан башҡа, ишара, ҡул хәрәкәттәре, ымлау теле бар. Унан бышҡабашҡа, сәнғәт, сәхнә теле кеүек (метафорик мәғәнәләргә эйә булған) телдәр ҙә бар. Икенсенән, эш унда ғына ла түгел, фекерләү, ҡағиҙә булараҡ, телһеҙ (һүҙҙәрһеҙ) ҙә башҡарылырға мөмкин. Мәҫәлән, математик үҙе алдында торған проблемаларҙы һүҙһеҙ генә, һандарҙы, [[тигеҙләмә]]ләрҙе күҙ алдында тотоу менән генә лә сисә ала. Шундай уҡ хәл инженер һәм техник, йәки слесарь-ремонтсы эшендә булырғабулыуы мөмкин. УдаУнда төп талап, машинаның (ғөмүмән, теге йәки был конструкцияның) механизмын белеү. "Сәнғәт теле"нә килгәндә, ул үҙе үк һүҙҙәрҙең мәжбүрилеген тоймай. Әйтәйек, рәссамдың буяуҙар палитраһы, композиторҙың тауыштар гармонияһы менән эш итеүе… Шулай булыуға ла ҡарамаҫтан ижтимағи тормошта һөләмһөйләү теленең роле һәм урыны сикһеҙ ҙур.
 
== Тел функциялары ==
УлТел күп төрлө функцияларгә эйә.
* коммуникатив функция (кешеләргә аралашу чарасысараһы хеҙмәтен үтәүсе); донъяны танып белгәнде хәтерҙә ҡалдырыу һәм уны башҡаларға ирештереүеткереү;
* номинатив функция (предметтарҙы, күренештәрҙе атау);
* эстетик функция (кешеләр аңына эстетика менән йоғонто яһау);
26 юл:
 
== Телде һаҡлау мәсьәләләре ==
Тел социаль-этник берлектәрҙеңберәмектәрҙең (милләттәрҙең, этник төркөмдәрҙең) төп билдәһе һәм, шулай уҡ уларҙың мәҙәниәтен быуындан быуынға тапшырыу сараһы ролен дә үтәй ул. Милли тел халыҡтарға үҙҙәренең патриотик хистәрен үҫтереү өсөн дә ҙур роль уйнай.
Тел бер урында тормай, ул төрлө үҙгәрештәр кисереп йәшәй. Телдең һүҙлек составы яңы һүҙҙәргә, терминдаргатерминдаргға байый, иҫкергән һәм үҙҙәренең әһәмиәтен юғалта барған һүҙҙәр [[лексика]]нан төшептөшөп ҡала. Телдең теге йәки был шартларшарттар йоғонтоһонда грамматикаһында ла билдәле үҙгәрештәр булырғабулыуы мөмкин. Ҡайһы бер телдәр, ғөмүмән, юҡка сығыуға дусар булалар. Милли телде һаҡлау, уның байлығын түкмәй-сәсмәй быуындан быуынға тапшыра барыу — һәр халыҡтың мөһим бурысылыр.
 
== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
40 юл:
 
== Сығанаҡтар ==
* Гиззәтов К. Т. Философия: 2 китап. 1 -се китап: Ҡыҫкаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемалары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. — Казан. МәфарифМәғариф. 2002. — ISBN 5-7761-1122-6
 
[[Категория:Тел|*]]