Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы: өлгөләр араһындағы айырма

'''Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы Тәвкилев''' (Алексей Иванович Тевкелев; татар. {{lang-tt|Təfkilev Qotlımөxəmmət Mameş uğlı}}, Тәфкилев Котлымөхәммәт Мамеш улы, ''ысын исеме ''Маметев Кутлу-Мухамет, ''تفكيلف قوتلومحمد; 1674—1766)  — татар мырҙалары Тевкелевлар ырыуынан, рәсәй дипломаты, Силәбегә нигеҙ һалыусы, генерал-майор (1755), 1735-17401735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҡатнаша<ref>[http://ufa-gid.com/encyclopedia/tevkelevy.html Статья «''Тевкелевы''»] // Энциклопедия Башкирии</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fVKtEDbSvW0 Тевкелев палач и предатель. Геноцид башкир, нападение на казахов]</ref>.

Ҡотломөхәммәт, шулай уҡ уның улы һәм ейәндәре, төп исеме менән бер рәттән рус мөхите өсөн рус исеме ҡулланған. Ҡайһы бер «сығанаҡтар» күрһәтеүенсә, ул православие ҡабул иткән, әммә быға дәлил юҡ<ref>[http://kraeved.opck.org/biblioteka/enciklopedii/ope/t.php Тевкелев в «Оренбургской Пушкинской энциклопедии»]</ref><ref>[http://www.book-chel.ru/ind.php?what=card&id=3690 Тевкелев Алексей Иванович в онлайн энциклопедии Челябинска]</ref>.

Петр I осоронда хеҙмәтен башлаған. 1711 йылғы Прут походында һәм 1722-17231722—1723 йылдарҙағы Фарсы походтарында тәржемәсе булған. 1716 йылда кенәз А. Бекович-Черкасскийҙың Урта Азия экспедицияһында ҡатнашҡан. 1730 йылдан Ырымбур крайында хәрби-административ хеҙмәттә, Ырымбур экспедицияһы (1734) башлығы И.  К.  Кириловтың ярҙамсыһы.

Көнбайыш Ҡаҙағстанды (Кесе Жузды) Рәсәйгә ҡушыуҙа туранан-тура ҡатнашҡан. 1731 йылдың октябрендә Тәвкилевкә, Кесе Жузға Абулхаир ханға батша грамотаһын тапшырыу һәм солтандар һәм старшиналарҙы антҡа килтереү маҡсатында, махсус миссия менән етәкселек итеү йөкмәтелә. Ҡаҙаҡ феодалдары Абулхаир хандың улар менән кәңәшләшмәй тороп, урыҫ батшаһына тоғролоҡҡа ант итергә йөрөүенә ҡырҡа ҡаршы сыға. Абулхаир ханға ҡаҙаҡ старшиналарына барыһын уртаға һалып һөйләргә тура килә- уның ысын хакимлыҡ итеүсе хан булғыһы килә. Тевкелевкә ошо сетерекле хәлдән сығырға һәм үҙенә йөкмәтелгән бурысты үтәргә ҡаҙаҡтарҙы яҡшы белгән, улар менән аралашып йәшәгән, уны оҙатып йөрөүсе башҡорт старшиналары Алдар Иҫәнгилдин, Таймаҫ Шаимов һәм башҡалар ярҙам итә .

П.  И.  Рычков {{comment|«История Оренбургская»|«Ырымбур тарихы»}} хеҙмәтендә был хаҡта әйткәндә, өҫтәп, Тәвкилевтең һүҙҙәренең ышаныслылығы һәм көсө ҡырғыҙ-ҡайсаҡтарҙы уны {{comment|«иҫ киткес кеше»|«человеком сверхъестественным»}}, тип хөрмәт итергә мәжбүр иткән<ref>Тулепбаев Байдабек Ахмедович. Добровольное присоединение Казахстана к России и его историческое значение</ref>. <!--[[Рычков, Пётр Иванович|П.  И.  Рычков]] в «Истории Оренбургской», говоря об этом, прибавляет, что убедительность и сила речей Тевкелева заставили [[казахи|киргиз-кайсаков]] почитать его «человеком сверхъестественным» --><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Levschin/text9.htm Левшин А.  И.  Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей]</ref> тигән.

</blockquote>Императрица Анна Иоанновнаның шәхсән указы менән 1734 йылдың 8 майында полковник дәрәжәһенә үрләтелгән. 1750-се йылдар башында ул {{comment|башҡа диндәр|иноверческий}} эштәре буйынса комиссия етәксеһе, һуңынан И.  И.  Неплюевтың ярҙамсыһы булған. 1755 йылдың 4 сентябрендә Ырымбур губернаторы И.  И.  Неплюевтың рәсми тәҡдиме нигеҙендә, Хөкүмәт идараһын алып барыусы сенат указы менән, генерал-майор дәрәжәһенә үрләтелгән.

Тәвкилев Пугачёв болаһы тоҡаныуҙан бер ни тиклем алдараҡ вафат булған. Уның улы, секунд-майор Йосоп Ҡотломөхәмәт улы Тәвкилев (урыҫса {{lang-ru|Осип Алексеевич}}), 1773 йылда Пугачёв баш күтәреүселәре отряды тарафынан үлтерелгән<ref>[http://www.hrono.ru/biograf/bio_t/tevkelev_oa.html Тевкелев Осип Алексеевич]</ref>.

1735-17401735—1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалын баҫтырыу барышында Тәфтиләү тыныс халыҡҡа ҡарата айырата рәхимһеҙлек менән билдәлелек алған.

1735 йылда Өфөгә {{comment|указ|күрһәтмәләр}}дар менән танышырға ебәрелгән Ҡаҙан һәм Нуғай юлы башҡорттары вәкилдәрен язаға тарттырған. 1736 йылдың 19ғинуарында Тәвкилев үҙенең 2000 һалдаттан һәм хеҙмәттә торған кешеләр командаһы менән Себер даруғаһы Балыҡсы улусына ҡараған легендар {{comment|Һөйәнтүҙ|Сеянтус}} ауылын ер йөҙөнән юҡ иткән. П.  И.  Рычков мәғлүмәте буйынса:

1736 йылдың ғинуарында Алексей Иванович етәкселегендәге батша отрядтары Себер даруғаһы территорияһындағы 50-гә яҡын башҡорт ауылын яндырған, 2 меңгә яҡын кеше үлтерелгән. 1736 йылдың март—апрелендә Тәвкилев етәкселегендәге карателдәр тарафынан 503 ауыл яндырылған, 3042-ләп кеше үлтерелгән, ә 1736 йыл эсендә А.  И.  Румянцев баһаһы буйынса  — 10 меңдән дә кәм үлтерелмәгән.

В. Н. Татищевтың башҡорттарға хөкүмәт мөнәсәбәтен бер аҙ йомшарта биреү тәҡдименә А. И. Тәвкилев бына нисек яуап яҙған:

''«к оному воровскому многолюдному собранию за показанными обстоятельствами не пошли, а пошли для искоренения и выискивания воров в реченную Балакчинскую волость»''<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002.  — С. 121</ref>.

Тәвкилев язалауҙың тактикаһын былай тип нигеҙләгән:

«Бунтующие согласники могут приттить в страх и разделение, ибо принуждены будут своих жен и детей охранять»<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002.  — С. 121</ref>.

1736 йылдың яҙында ғына Тәвкилев, полковник Мартаков командаһы менән берләшеп, 50-ләп башҡорт ауылын көлгә әйләндергән, 2000-дән ашыу кешене юҡ иткән. Ҡулға алынғандарының өлкәндәрен язалағандар, ә ҡатындарын һәм балаларын ҡоллоҡҡа таратҡандар<ref name=richkov/><ref>[http://dlib.rsl.ru/viewer/01004103470#page261 Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона Т. 5: Балюстрада  — Беранже.  — 1911.  — 8 с, 960 стб., 2 с, 11 л. ил., портр., карт. с. 486—487]</ref><ref>''«Тевкелев разорил до тла около 50ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням.»'' ''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' «И.  И.  Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года».  — Т. 1.  — Казань, 1889 стр. 143</ref><ref>[http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm Статья «Сеянтус» в краткой энциклопедии Башкортостана]</ref>.

Витевский Владимир Николаевич үҙенең Ырымбур крайы тураһындағы тарихи монографияһында былай тип яҙған<ref>''Витевский В. Н.'' «И.  И.  Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». Т.1. Казань, 1889 стр. 143</ref>:

== А.  И.  Румянцевтың Тәвкилев менән хатлашыуы ==

Мәсьәләләрҙе ҡорал ҡулланмай хәл итеү яҡлы булған генерал-лейтенант А.  И.  Румянцев, башҡорттарҙан ишетеп белеүенсә, Тәвкилевтең айырыуса ҡанһыҙлығы арҡаһында ихтилал ҡыҙғанын белгәнлектән, Тәвкилевтең хәрәкәтен хупламаған<ref>''Витевский В. Н.'' «И.  И.  Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года».  — Т. 1.  — Казань, 1889.  — С. 144.</ref>.

Тәвкилев Румянцевҡа былай тип яҙған:

«Видя тех деревенских жителей явное возмущение показанной деревни жителей… на страх другим бунтующим ворам и чтоб от них, ежели их далее удерживать, большаго вреду не воспоследовано, з женами и з детьми, окроме тех, которые заранее в леса разбежались от команды, переколоты и деревню их велено выжечь до подошвы»<ref>''[[Акманов, Ирек Гайсинович|Акманов И. Г.]]'' Башкирское восстание 1735—1736  гг.  — Уфа, 1977.  — С. 61</ref>.

Баш күтәреүселәргә ҡанһыҙ мөнәсәбәте арҡаһында [[Тәфтиләү]] исеме менән башҡорт йыр фольклорына ингән был әҙәм аҡтығы<ref>[http://www.bashpoisk.ru/video/4224 «Тафтиляу»] ({{lang-ba|«Тәфтиләү»}})</ref><ref>Башкирские народные песни, песни-предания / Авт.-сост. [[Надршина, Фануза Аитбаевна|Надршина Ф. А.]] (на башк., русск. и англ. яз.)  — Уфа: Китап, 1997. с.104-106</ref><ref>[http://yir.atspace.com/teftileu.htm слова песни Тевкелев(Тәфтиләү) на башкирском и русском языке]</ref><ref>[http://www.soyuzkuraistovrb.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=334:2011-04-16-09-37-32&catid=17&Itemid=24 Запись песни Тевкелев(Тәфтиләү) в исполнении [[Ахметов, Хусаин Файзуллович|Х.  Ф.  Ахметова]], песня усвоена в детстве в Баймакском районе. Записана в 1943—1945 гг]</ref>.

''Маметев Кутлу-Мухамет'' тәржемәсе, хәрби офицер, полковник (1734 йылдан), {{comment|дәүләт хеҙмәткәре|чиновник}}, {{comment|алпауыт|помещик}}, завод хужаһы. Суҡындырылған татарҙар ырыуынан.

Пётр I заманында “йәшерен«йәшерен эштәр буйынса тәржемәсе”тәржемәсе» булып эшләгән, 1722–17231722—1723 йылдарҙағы Фарсы походында ҡатнашҡан. 1730 йылда илселек менән Ҡырғыҙ-Ҡайсаҡ Урҙаһындағы Кесе Жузға барып, уны Рәсәй империяһына ҡушыуға ҙур тырышлыҡ һалған, һәм шуның өсөн полковник исемен алған.

1734 йылдан Ырымбур экспедицияһында И.  К.  Кириловтың ярҙамсыһы булған. Ырымбурға нигеҙ һалыуҙа (1735), 1735–17401735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалын баҫтырыуҙа ҡатнашҡан. Ҡырғын командаларына етәкселек иткәндә, сикһеҙ ҡанһыҙлығы менән айырылып торған.

1736 йылдың 2 (13) сентябрендә Силәбе ҡәлғәһенә нигеҙ һалған.

Уның улы Осипҡа (Йосоп) атаһынан Өфө наместниклығында 897 йән, Вятскийҙа – — 1130, Рязанскийҙа – — 83 крәҫтиән алған.

1742 йылда, башҡорт ихтилалдарын баҫтырғаны өсөн, Тәвкилев бригадир чинын алған, 1755 йылда генерал-майор булып киткән.

* {{comment|Тәвкилевтәр һарайы|Дворец Тевкелевых}}

* ''Азаматова Г. Б.'' Интеграция национального дворянства в российское общество: на примере рода Тевкелевых.  — Уфа, 2008.

* ''Азнабаев Б. А.'' Интеграция Башкирии в административную структуру Российского государства (вторая половина XVI  — первая треть XVIII  вв.). Монография.  — Уфа, 2005.

* ''Акманов И. Г.'' Башкирские восстания в XVIII веке.  — Уфа, 1987.

* ''Акманов И. Г.'' За правдивое освещение истории народов.  — Уфа, 1995.

* ''Бердин А. Т.'' Салават: бой после смерти. Монография.  — Уфа, 2010.

* ''Буканова Р. Г.'' Города и крепости Юго-Востока России в XVIII веке.  — Уфа, 1998.

* ''Витевский Н. В.'' И.  И.  Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года.  — Т. 1.  — Казань, 1889.

* ''[[Доннели Алтон Стюарт|Алтон С. Доннелли]].'' Завоевание Башкирии Россией. 1552—1740.  — Уфа, 1995.

* Материалы по истории Башкортостана. Т. VI.  — Уфа, 2002.

* Письмо Батырши императрице Елизавете Петровне.  — Уфа, 1993.

* ''Пушкин А. С.'' История Пугачёва. Собр. соч. в 6 томах.  — Т. 6.  — М., 1950.

* Рапорт генерал-лейтенанта А.  И.  Румянцева от 20 июля 1736  г. // РГАДА. Ф. 248. Кн. 11131. Л. 737—738.

* ''Рычков П. И.'' История Оренбургская.  — Уфа, 2001.

* ''Соловьев С. М.'' Чтения и рассказы по истории России.  — М., 1989.

* ''Таймасов С.'' Алдар-Кусюмовское восстание и политическое положение Башкортостана в первой трети XVIII века // Ватандаш. 2008. Август.  — С. 52—65.

* ''Витевский В. Н. И.  И.  Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758. Т. 1. Казань, 1897.''

* ''Дегтярев И. В. “« бору Селябском...”Селябском…» // Рифей: Лит.-краевед. сб. Ч., 1985.''

* ''Гудков Г.  Ф.  Аксаков С. Т.: семья и окружение / Г.  Ф.  Гудков, З.  И.  Гудкова. Уфа, 1990; Попов Л. По следам основателя Челябинска // Врата Рифея: Сб...Сб… М., 1996.''

* [http://www.rb21vek.com/461-o-pozicionirovanii-istoricheskih-obrazov-na-primere-ai-tevkeleva.html О позиционировании исторических образов (на примере А.  И.  Тевкелева)]

* [http://www.rb21vek.com/500-o-pamyatnikah-chelyabinsk-tema-tevkeleva.html Республика Казахстан Министерство образования и науки Комитет науки Институт истории и этнологии имени Ч.  Ч.  Валиханова: в казахстанских официальных научных изданиях Алексей Тевкелев в качестве национального героя не характеризуется.]