Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
26 юл:
1735-1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалын баҫтырыу барышында Тәфтиләү тыныс халыҡҡа ҡарата айырата рәхимһеҙлек менән билдәлелек алған.
 
1735 йылда Өфөгә {{comment|указ|күрһәтмәләр}}дар менән танышырға ебәрелгән Ҡаҙан һәм Нуғай юлы башҡорттары вәкилдәрен язаға тарттырған. 1736 йылдың 19ғинуарында Тәвкилев үҙенең 2000 һалдаттан һәм хеҙмәттә торған кешеләр командаһы менән Себер даруғаһы Балыҡсы улусына ҡараған легендар {{comment|[[Һөйәнтүҙ]]|Сеянтус}} ауылын ер йөҙөнән юҡ иткән. П. И. Рычков мәғлүмәте буйынса<ref name=richkov>''Рычков П. И.'' История Оренбургская по учреждении Оренбургской губернии</ref>:
 
{{начало цитаты}}«был ауылда меңләп кеше, ҡатын-ҡыҙ, бала сағаһы менән бергә, атып, драгун штыктары менән ҡаҙап үлтерелде, власҡа тоғро [[мишәрҙәр]] һәм башҡорттар(?) тарафынан һөңгө менән үлтерелде. Бынан тыш 105 кеше, аҙбарға ябылып, утта яндырылды. … Шул рәүешле Һөйәнтүҙ кешеләре, ҡатын-ҡыҙҙары, бала-сағаһы менән — сабыйынан ҡартына тиклем — бер төн эсендә ут менән, ҡорал менән ҡырып бөтөрөлдә, ә йорттары янып көлгә ҡалды».{{конец цитаты}}<ref name="richkov">Рычков П. И. История Оренбургская: 1730—1750. Ырымбур, 1896.</ref>.
32 юл:
1736 йылдың ғинуарында Алексей Иванович етәкселегендәге батша отрядтары Себер даруғаһы территорияһындағы 50-гә яҡын башҡорт ауылын яндырған, 2 меңгә яҡын кеше үлтерелгән. 1736 йылдың март—апрелендә Тәвкилев етәкселегендәге карателдәр тарафынан 503 ауыл яндырылған, 3042-ләп кеше үлтерелгән, ә 1736 йыл эсендә А. И. Румянцев баһаһы буйынса — 10 меңдән дә кәм үлтерелмәгән.
 
В.Н.Татищевтың башҡорттарға хөкүмәт мөнәсәбәтен бер аҙ йомшарта биреү тәҡдименә А. И.Тәвкилев бына нисек яуап яҙған:
 
{{Врезка
| Заголовок =
| Содержание = Ә башҡорттарға урыҫтар йәшәгән ауылдарҙан элеккесә икмәк һатып алырға рөхсәт итеүҙе файҙаһыҙ һәм хәүефле тип табам, сөнки әлеге дәүерҙә уларҙы аслыҡ йыуашландыра, һәм иң мөһиме - уларҙы хәлһеҙләндерә. Ә ҡайһы берҙәре, аслыҡтан миктәп, мал урлағандан ғына дәүләт кимәлендәге зыян килтерә алмаҫ ... ә икмәккә туйһалар, ирекле һәм тотоп тыйырлыҡ булмаған, мәңгегә ҡурҡыу белмәгән был халыҡты, әгәр мәсьәләне шулай еңел хәл итһәк, һуңынан буйһондороуы бик ҡыйын буласаҡ ... тағы бола башланасаҡ; ... баҫтырып та булыр, әммә, уларҙы ас һәм көсһөҙ сағындағы буйһондороуға ҡарағанда, туҡ көйө баҫыуы күпкә ауыр буласаҡ.
| Подпись = ''Мнение АВ. ИН. ТевкелеваТатищев наиндергән предложениетәҡдимгә ВА. НИ. ТатищеваТевкелевтең фекере. 81730 ноябряйылдың 17308 годаноябре''<ref>Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов XVIII в. Т.VI. — Уфа: Китап, 2002. — С. 311.</ref>
| Выравнивание = left
| Ширина = 270px
48 юл:
| Ширина = 270px
}}</blockquote>
Тәвкилев баш күтәреүселәрҙең хәрби көстәре менән һуғышыуҙан баш тартҡан. ИзҺөйәнтүҙ егоауылында донесенияойошторолған оүлтереш резнебуйынса вТәвкилев деревне Сеянтус{{comment|белдермәһе|донесение}}нән: ''«к оному воровскому многолюдному собранию за показанными обстоятельствами не пошли, а пошли для искоренения и выискивания воров в реченную Балакчинскую волость»''<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121</ref>.
 
''«был бурҙар йыйналышына күрһәтелгән хәлдәр буйынса түгел, исемләнгән Балыҡсы улусына бурҙарҙы, эҙләп табып, тамырынан ҡороторға, тип барҙыҡ»''
Тәвкилев язалауҙың тактикаһын былай тип нигеҙләгән: «Бунтующие согласники могут приттить в страх и разделение, ибо принуждены будут своих жен и детей охранять»<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121</ref>.
 
''«к оному воровскому многолюдному собранию за показанными обстоятельствами не пошли, а пошли для искоренения и выискивания воров в реченную Балакчинскую волость»''<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121</ref>.
 
Тәвкилев язалауҙың тактикаһын былай тип нигеҙләгән:
 
«Үҙҙәренең ҡатын-ҡыҙҙарын һәм балаларын һаҡларға мәжбүр булған боласылар ҡурҡыуға төшәсәк һәм, берҙәмлеген юғалтып, тарҡалыш кисерәсәк»
 
Тәвкилев язалауҙың тактикаһын былай тип нигеҙләгән: «Бунтующие согласники могут приттить в страх и разделение, ибо принуждены будут своих жен и детей охранять»<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121</ref>.
 
1736 йылдың яҙында ғына Тәвкилев, полковник Мартаков командаһы менән берләшеп, 50-ләп башҡорт ауылын көлгә әйләндергән, 2000-дән ашыу кешене юҡ иткән. Ҡулға алынғандарының өлкәндәрен язалағандар, ә ҡатындарын һәм балаларын ҡоллоҡҡа таратҡандар<ref name=richkov/><ref>[http://dlib.rsl.ru/viewer/01004103470#page261 Новый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона Т. 5: Балюстрада — Беранже. — 1911. — 8 с, 960 стб., 2 с, 11 л. ил., портр., карт. с. 486—487]</ref><ref>''«Тевкелев разорил до тла около 50ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням.»'' ''[[Витевский, Владимир Николаевич|Витевский В. Н.]]'' «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». — Т. 1. — Казань, 1889 стр. 143</ref><ref>[http://encycl.bash-portal.ru/seayntaus.htm Статья «Сеянтус» в краткой энциклопедии Башкортостана]</ref>.
 
ТакВитевский вВладимир историческойНиколаевич монографииүҙенең обЫрымбур Оренбургскомкрайы краетураһындағы [[Витевский,тарихи Владимирмонографияһында Николаевич|В.былай Н. Витевский]]тип писаляҙған<ref>''Витевский В. Н.'' «И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года». Т.1. Казань, 1889 стр. 143</ref>: {{начало цитаты}}«Тевкелев разорил до тла около 50-ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням.»{{конец цитаты}}
 
{{начало цитаты}}
«Тәвкилев 50-гә яҡын башҡорт ауылын бөлгөнлөккә төшөрҙө, уларҙы, йөҙәре менән буш амбарға ябып, яндырҙы, башҡорт ҡатындарын һәм балаларын һалдаттарға таратып бирҙе, ә ир-атты һәм атайҙарҙы әҙәм ышанмаҫлыҡ аяуһыҙ ғазап-язаларға дусар итте».
 
«Тевкелев разорил до тла около 50-ти башкирских деревень, сотнями загонял башкир в пустые амбары и сжигал их, жен и детей башкирских отдавал солдатам, а мужей и отцов подвергал самым жестоким пыткам и казням».
{{конец цитаты}}
 
== А. И. Румянцевтың Тәвкилев менән хатлашыуы ==