Википедия

Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы: өлгөләр араһындағы айырма

Интерактивная навигация по истории
← Алдағы үҙгәртеүКиләһе үҙгәртеү →
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
ВизуальВикитекст
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Akkashka (фекер алышыу | өлөш)
39 618 төҙәтеү
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
24 юл:
|викисклад =
}}
Тәфтиләү - Ҡотломөхәмәт Мәмеш улы Тәвкилев (Алексей Иванович Тевкелев; татар. Təfkilev Qotlımөxəmmət Mameş uğlı, Тәфкилев Котлымөхәммәт Мамеш улы, تفكيلف قوتلومحمد; 1674—1766) — татар мырҙалары Тевкелевлар ырыуынан, рәсәй дипломаты, Силәбегә нигеҙ һалыусы, генерал-майор (1755), 1735-1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдарын баҫтырыуҙа ҡатнаша<ref>[http://ufa-gid.com/encyclopedia/tevkelevy.html Статья «''Тевкелевы''»] // ЗнциклопедияЭнциклопедия Башкирии</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=fVKtEDbSvW0 Тевкелев палач и предатель. Геноцид башкир, нападение на казахов]</ref>.
 
== Биографияһы ==
Ҡотломөхәммәт, шулай уҡ уның улы һәм ейәндәре, төп исеме менән бер рәттән рус мөхите өсөн рус исеме ҡулланаҡулланған. Ҡайһы бер «сығанаҡтар» күрһәтеүенсә, ул православие ҡабул иткән, әммә быға дәлил юҡ<ref>[http://kraeved.opck.org/biblioteka/enciklopedii/ope/t.php Тевкелев в «Оренбургской Пушкинской энциклопедии»]</ref><ref>[http://www.book-chel.ru/ind.php?what=card&id=3690 Тевкелев Алексей Иванович в онлайн энциклопедии Челябинска]</ref>.
 
Петр I осоронда хеҙмәтен башлайбашлаған. 1711 йылғы Прут походында һәм 1722-1723 йылдарҙағы Фарсы походтарында тәржемәсе булған. 1716 йылда кенәз А. Бекович-Черкасскийҙың Урта Азия экспедицияһында ҡатнашҡан. 1730 йылдан Ырымбур крайында хәрби-административ хеҙмәттә, Ырымбур экспедицияһы (1734) башлығы И. К. Кириловтың ярҙамсыһы.
 
Көнбайыш Ҡаҙағстанды (Кесе Жузды) Рәсәйгә ҡушыуҙа туранан-тура ҡатнашҡан. 1731 йылдың октябрендә Тәвкилевкә, Кесе Жузға Абулхаир ханға батша грамотаһын тапшырыу һәм солтандар һәм старшиналарҙы антҡа килтереү маҡсатында, махсус миссия менән етәкселек итеү йөкмәтелә. Ҡаҙаҡ феодалдары төркөмөнөң ҡатмарлы интригалары һәм ҡаршы тороуы солғанышында ул үҙен нескә дипломат итеп күрһәтә һәм үҙенә һалынған йөкләмәне уңышлы үтәй.
 
П. И. Рычков {{comment|«История Оренбургская»|«Ырымбур тарихы»}} хеҙмәтендә был хаҡта әйткәндә, өҫтәп, Тәвкилевтең һүҙҙәренең ышаныслылығы һәм көсө ҡырғыҙҙарҡырғыҙ-ҡайсаҡтарҙы уны {{comment|«иҫ киткес кеше»|«человеком сверхъестественным»}}, тип хөрмәт итергә мәжбүр иткән<ref>Тулепбаев Байдабек Ахмедович. Добровольное присоединение Казахстана к России и его историческое значение</ref>. <!--[[Рычков, Пётр Иванович|П. И. Рычков]] в «Истории Оренбургской», говоря об этом, прибавляет, что убедительность и сила речей Тевкелева заставили [[казахи|киргиз-кайсаков]] почитать его «человеком сверхъестественным» --><ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/M.Asien/XIX/1820-1840/Levschin/text9.htm Левшин А. И. Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей]</ref> тигән.
 
<blockquote>
Хәйер, был сәйәси фактты милләт-ара мөнәсәбәттәргә хәҙерге заман баһалауыҡараш менән бәйләһәк, ҡаҙаҡ ғалимдарының Тәфтиләү эшмәкәрлегенә баһалауы үҙгәреүе мөмкин:
«Тәвкилев, хандың яҡындарының рәхмәтенә өлгәшеп, төпкөл дала киңлектәренә яңы мәғлүмәттәр бик күпкә һуңлап барып еткән был осорҙа, күскенселәрҙең күпселегенең нәфрәтенә лайыҡ булып, үҙенә йөкмәтелгән бурысын үтәне»
 
</blockquote>Императрица Анна Иоанновнаның шәхсән указы менән 1734 йылдың 8 майында полковник дәрәжәһенә үрләтелгән. 1750-се йылдар башында ул {{comment|башҡа диндәр|иноверческий}} эштәре буйынса комиссия етәксеһе, һуңынан И. И. Неплюевтың ярҙамсыһы булабулған. 1755 йылдың 4 сентябрендә ырымбурЫрымбур губернаторы И. И. Неплюевтың рәсми тәҡдиме нигеҙендә, Хөкүмәт идараһын алып барыусы сенат указы менән, генерал-майор дәрәжәһенә үрләтелгән.
 
Тәвкилев яҡынса 20 ҡәлғәгә нигеҙ һалаһалдырған, шулар араһында Ырымбур крайындағы Силәбе, Орск һ. б. Ҡаҙаҡ жуздары һәм башҡа Урта Азия дәүләттәре хакимдары менән дипломатик мөнәсәбәттәр урынлаштырыуға етәкселек иткән.
 
Тәвкилев Пугачёв болаһы тоҡанғанға саҡлытоҡаныуҙан бер ни тиклем алдараҡ вафат булған. Уның улы, секунд-майор Йосоп Ҡотломөхәмәт улы Тәвкилев (урыҫса Осип Алексеевич), 1773 йылда Пугачёв баш күтәреүселәре отряды тарафынан 1773 йылда үлтерелгән<ref>[http://www.hrono.ru/biograf/bio_t/tevkelev_oa.html Тевкелев Осип Алексеевич]</ref>.
 
== Башҡорт ихтилалдарын аяуһыҙ баҫтырыуы ==
49 юл:
1735-1740 йылдарҙағы Башҡорт ихтилалын баҫтырыу барышында Тәфтиләү тыныс халыҡҡа ҡарата айырата рәхимһеҙлек менән билдәлелек алған.
 
В 1735 годуйылда казнилӨфөгә представителей{{comment|указ|күрһәтмәләр}}дар башкирменән Казанскойтанышырға иебәрелгән НогайскойҠаҙан дорог,һәм которыеНуғай былиюлы направленыбашҡорттары ввәкилдәрен Уфуязаға длятарттырған. ознакомления1736 сйылдың указами.19ғинуарында 19Тәвкилев январяүҙенең 17362000 годаһалдаттан Тевкелевымһәм схеҙмәттә командойторған вкешеләр 2000командаһы солдатменән иСебер служилыхдаруғаһы людейБалыҡсы былаулусына уничтоженаҡараған легендарная деревнялегендар {{comment|Һөйәнтүҙ|Сеянтус,}} относимаяауылын кер Балыкчинскоййөҙөнән волостиюҡ Сибирской даругииткән. По данным П. И. РычковаРычков мәғлүмәте буйынса<ref name=richkov>''Рычков П. И.'' История Оренбургская по учреждении Оренбургской губернии</ref>:
 
{{начало цитаты}}«был ауылда меңләп кеше, ҡатын-ҡыҙ, бала сағаһы менән бергә, атып, драгун штыктары менән ҡаҙап үлтерелде, власҡа тоғро [[мишәрҙәр]] һәм башҡорттар(?) тарафынан һөңгө менән үлтерелде. Бынан тыш 105 кеше, аҙбарға ябылып, утта яндырылды. … Шул рәүешле Һөйәнтүҙ кешеләре, ҡатын-ҡыҙҙары, бала-сағаһы менән — сабыйынан ҡартына тиклем — бер төн эсендә ут менән, ҡорал менән ҡырып бөтөрөлдә, ә йорттары янып көлгә ҡалды».{{конец цитаты}}<ref name="richkov">Рычков П. И. История Оренбургская: 1730—1750. Ырымбур, 1896.</ref>.
{{начало цитаты}}«близ тысячи человек с женами и с детьми их во оной деревне перестреляно, и от драгун штыками, а от верных башкирцев и мещеряков копьями переколото. Сверх того сто пять человек забраны были в один амбар и тут огнём сожжены. …И таким образом вся деревни Сеянтус жители с их женами и с детьми от мала до велика чрез одну ночь огнём и оружием погублены а жилища их в пепел обращено»{{конец цитаты}}
 
1736 йылдың ғинуарында Алексей Иванович етәкселегендәге батша отрядтары Себер даруғаһы территорияһындағы 50-гә яҡын башҡорт ауылын яндырған, 2 меңгә яҡын кеше үлтерелгән. 1736 йылдың март—апрелендә Тәвкилев етәкселегендәге карателдәр тарафынан 503 ауыл яндырылаяндырылған, 3042-ләп кеше үлтерелгән, ә 1736 йыл эсендә А. И. Румянцев баһаһы буйынса — 10 меңдән дә кәм үлтерелмәгән.▼
 
▲1736 йылдың ғинуарында Алексей Иванович етәкселегендәге батша отрядтары Себер даруғаһы территорияһындағы 50-гә яҡын башҡорт ауылын яндырған, 2 меңгә яҡын кеше үлтерелгән. 1736 йылдың март—апрелендә Тәвкилев етәкселегендәге карателдәр тарафынан 503 ауыл яндырыла, 3042-ләп кеше үлтерелгән, ә 1736 йыл эсендә А. И. Румянцев баһаһы буйынса — 10 меңдән дә кәм үлтерелмәгән.
{{Врезка
| Заголовок =
Юл 61 ⟶ 62:
| Ширина = 270px
}}
</blockquote>{{Врезка
 
| Заголовок =
| Содержание = А чтоб хлеба башкирцам в руских жилищах попрежнему позволить повелено покупать, признавается неполезно и небезопасно, ибо ныне кажется в большую покорность приводит их голод, и тем бы ноивящще их привесть в ослабление. А хотя от голоду некоторые из них скот красть и будут, токмо тем государственного вреда не учинят, а когда они собою з довольством хлеба накупят, и, яко вольной и необузданной народ, никогда над собою страха не видали, опасно что паки по своему ветреному лехкомыслию к неспокойству не обратились, хотя их усмирить в том время будет и можно, только с ними поступать будет тяжеле, нежели как они были голодны и безсильны.
| Подпись = ''Мнение А. И. Тевкелева на предложение В. Н. Татищева. 8 ноября 1730 года''<ref>Материалы по истории Башкортостана. Оренбургская экспедиция и башкирские восстания 30-х годов XVIII в. Т.VI. — Уфа: Китап, 2002. — С. 311.</ref>
| Выравнивание = left
| Ширина = 270px
}}</blockquote>
Тевкелев уклонился от боя с боевыми силами повстанцев. Из его донесения о резне в деревне Сеянтус: ''«к оному воровскому многолюдному собранию за показанными обстоятельствами не пошли, а пошли для искоренения и выискивания воров в реченную Балакчинскую волость»''<ref>Материалы по истории Башкортостана, 2002. — С. 121</ref>.
 
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Тәвкилев_Ҡотломөхәмәт_Мәмеш_улы» битенән алынған