Шартлаусы матдәләр: өлгөләр араһындағы айырма

'''Шартлаусы матдә''' ('''ВВ''', взрывчатка)  — ҡайһы бер шарттарҙа тышҡы тәьҫир аҫтында күп итеп йылы һәм газ хәлендәге матдә бүлеп сығарып, тиҙ генә үҙенән- үҙе тарала торған химик үҙгәрешкә (шартлауға) һәләтле конденсирлы химик матдә ,йә иһәйәиһә химик матдәләр ҡатнашмаһы<ref name="chem_enc1961">{{книга

| ответственный = [[Грачёв, Павел Сергеевич|П. С. Грачёв]]

}}</ref>. Химик составына һәм тышҡы шарттарға бәйле шартлаусы матдәләр әкрен янған саҡта (дефлаграцион яныу), йә иһәйәиһә тиҙ шартлау яныу ( детонация) режимында реакция продукттарына әйләнә алалар . Шуның өсөн ғәҙәттә детонацияламай, билдәле бер тиҙлек менән яныусы бәрә торған дарылар һәм пиротехник составтар шартлаусы матдәләргә индерелә<ref name="bse1971"/><ref name="cond_sys_2000"/>. Шартлаусы матдәләр энергетик конденсирлы системаларға инә<ref name="БРЭ">{{книга|часть=Взрывчатые вещества|заглавие=[[Большая российская энциклопедия]]|год=2005|том=5|страницы=246—247|isbn=5-85270-334-6}}</ref>.

Кешеләр бик борондан шартлаусы матдәләр менән ҡыҙыҡһынған. Хәҙерге заман шартаусы матдәләрен тарихы «"грек уты»"на бәйле («греческий огонь»); уны 667 йылда грек Каллиник уйлап сығарған тип иҫәпләнә . Был матдәне Европа һәм Азия халыҡтары бер аҙ ваҡыт ҡулланған; тик һуңыраҡ уның составы онотолған( (уны көкөрт, ыҫмала, тоҙ һәм яндырылаған эбиздәнэзбиздән торған тип иҫәпләйҙәр). Уға һыу һипкәндә, ул тағы ла нығыраҡ яна торған булған.

682 йылда [[Ҡытай |Ҡытай]]ҙа әлеге төтөнлө дарыға оҡшаш матдәләр уйлап сығарыла, уның составына [[селитра]], көкөрт һәм утын онтағы инә<ref name="gorn_enc_1986"/>; башта ул пиротехникала, һуңыраҡ һуғышта ҡалланылаҡулланыла башлай .

Европала шартлатҡыстар XIII быуаттан башлап документтарҙа осрай башлай<ref name="gorn_enc_1986"/> (1250 йыл тирәһе), тарихсылар тәғәйен генә итеп уйлап сығарыусыны атай алмай (йә Бертольд Шварц, йәРоджерйә Роджер Бэкон, йә иһә Италияның Болонья ҡалаһында (1216 йылда).

Сыңғыҙхан ҡытай оҫталарын ғәскәрендә йөрөтөп, был шартлатҡыстар менән ҡалаларҙың стеналарын емерттергән. Тикшеренеүселәр башта дары шартлатҡыс итеп, һуңынан ғына атыу ҡоралында ҡулланыла башлаған тип иҫәпләй. XIV быуат башынан шартлатҡыстар йәҙрә атыу өсөн артиллерияла ҡулланыла башлай<ref name="gorn_enc_1986"/>; 1382 йылда Мәскәү халҡы стена артиллерияһынан Туҡтамыш хан ғәскәренә ҡаршы атҡан. Рәсәйҙә дарылы мылтыҡтар тәү тапҡыр 1389 йылда Мәскәүҙе һаҡлағанда ҡулланылған. Ҡайһы бер илдәрҙә тау һырттары аша туннелдәр эшләү өсөн шартлатҡыс матдәләр ҡулланыла , артиллерия гранаталары эшләп сығара башлайҙар<ref name="gorn_enc_1986"/>.

Бер нисә быуат буйы төтөнлө дары ғына ҡулланылған. Эҙләнеүҙәр булған, мәҫәлән, М.  В.  Ломоносов («Диссертация о рождении и природе селитры» (1749) тигән эш яҙа. [[Франция|Франция]] химиктары А.  Л.  Лавуазье һәм К.  Л.  Бертолле хлоратлы дары формулаһын эшләй («бертоллет тоҙо» менән). Барыбер шартлатҡыс матдә эшләүҙә дары төп урында ҡала бирә <ref name="we_1994"/>.

XVIII быуат аҙағында бик зыянлы «гремучее серебро» эшләнә . 1788 йылда артиллерия снарядтары эшләүҙә ҡулланыла торған пикриновая кислота алына. Англия ғалимы Э. Говард «гремучая ртуть» аса ([[1799 ]]).

1847 йыл - Италия химигы Асканьо Собреро [[нитроглицерин]] синтезлай, уны [[Нобель, Альфред|А. Нобель]] ары эшкәртеп, хәүфһеҙерәк динамит ала .

1884 йылда француз инженеры Поль Вьель төтөнһөҙ дары рецебы уйлап сығара<ref name="gorn_enc_1986"/>. Ошо уҡ быуат аҙағында [[тротил]] (1863), гексоген (1897) һәм башҡа шартлатҡыс матдәләр ҡулланыла башлай <ref name="gorn_enc_1986"/><ref>{{книга |автор=Беляков А. А., Матюшенков А. Н. |часть=2: Боеприпасы |заглавие=Оружиеведение |место=Челябинск |издательство=Челябинский юридический институт МВД России |год=2004 |страниц=200}}</ref>, уларҙы рус инженеры Д.  И.  Андриевский ( 1865 ) һәм швед А. Нобель ( 1867) гремучертутный капсюль-детонатор уйлап сығарғас ҡына ҡуллана башлайҙар<ref name="gorn_enc_1986"/>.

Баштараҡ А. Нобель уйлап сығарған шартлатҡыс матдәләр киң файҙаланылған ( гурдинамиты, пластичные динамиты и порошкообразные нитроглицериновые смесевые взрывчатые составы)<ref name="gorn_enc_1986"/>. Аммиаклы- селитралы шартлатҡыс матдәләр И. Норбин һәм И. Ольсен (Швеция) тарафынан 1867 йылда уҡ алынған, уларҙы [[Беренсе донъя һуғышы|Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында ғына сәнәғәт етештерә башлай<ref name="gorn_enc_1986"/>. Улар хәүфһеҙерәк булғанға күрә, XX йылдың 30 йылдарынан башлап, сәнәғәттә күпләп етештерелә <ref name="gorn_enc_1986"/>. Советтар Союзында Бөйөк Ватан һуғышынан һуң сәнәғәт башлыса уларҙы етештереүгә күсә <ref name="gorn_enc_1986"/>. Сит илдәрҙә динамиттан аммиак-селитралы шартлатҡыстарға XX быуаттың 50-се йылдарында күсәләр<ref name="gorn_enc_1986"/>.

XX быуаттың 70-се йылдарынан башлап, ябай гранулаланған һәм составында һыу булған аммиак-селитралы рецептар , нитроҡушылмалар ҡулланыла<ref name="gorn_enc_1986"/>. Индивидуаль шартлатҡыс матдәләр (тротил) шашка эшләгәндә ҡулланыла. Уларҙы оҙаҡ ваҡыт һыу торған шахталарҙа оҙак зарядлау өсөн таҙа килеш (гранулотол) һәм төрөлө һыуға бирешмәй торған ҡатнашмаларҙа (гранула һәм суспензия рәүшендәге) ҡулланалар<ref name="gorn_enc_1986"/>. Тәрәнгә быраулаусы нефть скважиналарында атып тишеү (прострелочный) эштәрендә октоген һәм гексоген ҡулланыла<ref name="gorn_enc_1986"/>.

* ''Поздняков З. Г., Росси Б. Д.'' Справочник по промышленным взрывчатым веществам и средствам взрывания.  — М.: «Недра», 1977.  — 253 c.

* ''Fedoroff, Basil T. et al'' Enciclopedia of Explosives and Related Items, vol.1—7.  — Dover, New Jersey: Picatinny Arsenal, 1960—1975.