Рәсәйҙә Граждандар һуғышы: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
әҮҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
||
634 юл:
Элекке Рәсәй империяһы территорияһының төп өлөшөндә большевиктар тарафынан власты яулауы, хәрби ғәмәлдәр барышында хаҡиҡи юғалтыу һәм [[Польша]], [[Литва]], [[Латвия]], [[Эстония]] һәм [[Финляндия]]ның бойондороҡһоҙлоғон мәжбүри рәүештә таныу, шулай уҡ большевиктарҙың контроле аҫтында булған территорияла [[1922 йыл]]дың 30 декабрендә СССР-ҙы төҙөү тураһында килешеүгә ҡул ҡуйған Рәсәй, [[Украина]], [[Белоруссия]], һәм [[Кавказ]] аръяғы совет республикаларын булдырыу — Граждандар һуғышының һөҙөмтәһе. Яңы власты танымаған яҡынса 2 млн кеше илде ташлап сығыуҙы хуп күрә.
Аҡтар хәрәкәте сигенгәндән һәм аҡ армияларҙы Рәсәйҙән эвакуациялағандан һуң, һөргөндә, большевиктарға ҡаршы үҙенең көрәшен Совет Рәсәйендә лә, уның сиктәренән тыш та, башҡа ысулдар ҡулланып дауам итә{{Sfn|''Кирмель Н. С.''|2008|страницы=9−10|с=9−10}}. Барон П. Н. Врангелдың
== Сәбәптәре һәм хронологик сиктәре ==
640 юл:
=== Сәбәптәре ===
Хәҙерге заман историографияһында Февраль революцияһы һуңынан да Рәсәйҙә һаҡланып килгән социаль, сәйәси һәм милли-этник ҡапма-ҡаршылыҡтар Граждандар һуғышының иң мөһим сәбәптәре итеп билдәләнә. Иң тәүге нәүбәттә, 1917 йылдың октябренә тиклем һуғыштың тамамланыуы һәм аграр мәсьәләһен сисеү
Пролетар революцияһы һәм Граждандар һуғышы үҙ-ара бик тығыҙ бәйле. Ленин һәм большевизмдың башҡа теоретиктары революцияны «граждандар донъяһының өҙөлөүе» тип һанай, улар араһында тигеҙлек билдәһен ҡуялар. Граждандар һуғышына улар — буржуазия һәм халыҡ-ара пролетариат көрәшенә — хәҙерге заман синыфтар көрәшенең «юғары» фазаһы тип ҡарағандар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t34/p213 Т. 34., С. 213−230.]}}:
646 юл:
Большевиктар власҡа килмәгән саҡта уҡ уларҙың теорияһында милләт-ара һуғыштың синыф-ара (граждандар) һуғышына әйләндереү тураһында ҡануны иң мөһимдәрҙең береһе була{{rp|56}}. Большевиктар [[1914 йыл]]да уҡ «Империалистик һуғышты граждандар һуғышына әйләндерәбеҙ» тигән лозунг ташлайҙар{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p011 Т. 26., С. 13−23.]}}{{Sfn|''Ленин В. И.'', ПСС|1967|loc=[http://vilenin.eu/t26/p035 Т. 26., С. 36−42.]}}. «Корнилов болаһын» баҫтырғандан һуң «ҡораллы ихтилалға» һәм «граждандар һуғышына» курс тулыһынса бойомға ашырыла башлай.
Большевиктарҙың власҡа килеүе һәм Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы араһында туранан-тура бәйләнеш бар.{{rp|56}}{{rp|13}} Быны Октябрь революцияһы лидеры Л. Д. Троцкий ҙа йәшермәгән::{{rp|57}} «Совет власы — алпауыттарға, буржуазияға һәм кулактарға ҡаршы ойошҡан граждандар һуғышы»
Октябрь революцияһынан һуң, Граждандар һуғышының әүҙем хәрби ғәмәлдәре башланғанға тиклем (1918 йылдың майы), совет дәүләтенең етәкселеге бер нисә сәйәси аҙым эшләй. Тикшеренеүселәрҙең бер өлөшө Граждандар һуғышының сәбәптәре тип ошоларҙы һанай:
652 юл:
* Учредителдәр йыйылышын таратылыуы;
* Германия менән бөлдөргөс һәм хурлыҡлы Брест солохона ҡул ҡуйыу аша һуғыштан сығыу;
* ауылда большевиктарҙың продотрядтары һәм комбедтарының эшмәкәрлеге арҡаһында
=== Хронологик сиктәре ===
659 юл:
Граждандар һуғышының барышын үҙ-ара хәрби ғәмәлдәре, ҡатнашыусылар составы һәм тышҡы сәйәси шарттар менән айырылған 3 этапҡа бүлеп була:
* '''Беренсе этап''' — [[1917 йыл]]дың октябренән [[1918 йыл]]дың ноябренә тиклем ([[Беренсе донъя һуғышы]] дәүере, 1917 йылдың 7 ноябре — 1918 йылдың 11 ноябре, «иң беренсе этап»), был ваҡытта бер-береһенә ҡаршы яҡтарҙың ҡораллы көстәренең булдырылыуы һәм нығыныуы, шулай уҡ улар араһында төп фронттарҙың барлыҡҡа килеүе. Граждандар һуғышы был осорҙа бер үк ваҡытта дауам иткән донъя һуғышы менән бергә йәйелә һәм был, үҙ сиратында, Рәсәйҙәге эске сәйәси һәм ҡораллы көрәштә үҙәк державаларҙың һәм Атлантаның әүҙем ҡатнашыуын ылыҡтыра. Хәрби ғәмәлдәр локаль бәрелештәрҙән яйлап киң масштаблы ғәмәлдәргә күсеү менән айырыла{{Sfn|''Зимина В. Д.''|2006|страницы=58−67|с=58−67}}.
* '''Икенсе этап''' — [[1918 йыл]]дың ноябрь айынан [[1920 йыл]]дың март аҙағы — апрель башына тиклем. Ошо арауыҡта [[РККА]] һәм Аҡ армиялар араһында төп бәрелештәр булып үтә һәм Граждандар һуғышында төп боролош күҙәтелә. Был осорҙа сит ил интервенттары яғынан хәрби ғәмәлдәрҙең ҡырҡа кәмеүе күҙәтелә, сөнки донъя һуғышы тамамлана һәм сит илдәрҙең төп контингенты Рәсәй территорияһынан сығарыла. Киң күләмдәге хәрби ғәмәлдәр Рәсәйҙең бөтә территорияһында йәйелә, башта уңыш «аҡтарға» йылмая, аҙаҡтан дошмандың ғәскәрҙәрен тар-мар иткәндән һуң һәм илдең иң мөһим территорияларын үҙ контроле аҫтына алғандан һуң уңыш
* '''Өсөнсө этап''' — [[1920 йыл]]дың мартынан [[1922 йыл]]дың октябренә тиклем. Был осорҙа төп көрәш илдең сиктәрендә бара һәм большевиктар власы өсөн хәүефле булмай.
Генерал Дитерихстың ғәскәрҙәрен (Земская рать) илдән ҡыуғандан һуң Рәсәйҙә көрәште генерал-лейтенант А. Н. Пепеляевтың [[1923 йыл]]дың июненә тиклем Якут крайында һуғышҡан Себер ирекле дружинаһы ғына (Якут походы) һәм ғәскәри старшина Бологовтың казак отряды алып бара. Камчаткала һәм Чукоткала совет власы 1923 йылда урынлаштырыла.
671 юл:
1917 йылдың октябре-ноябре — 1918 йылдың феврале осоро большевиктар власының сағыштырмаса тиҙ һәм еңел урынлаштырылыуы һәм дошмандың ҡораллы ҡаршылашыуын юҡҡа сығарылыуы ([[Петроград]], [[Мәскәү]], [[Украина]], [[Дон]] һәм Кубань һ. б.) менән айырылып тора. Большевиктарҙың социаль терәге ошолар була: улар ҡыйыу рәүештә алпауыттарҙың ер биләмәләрен юҡҡа сығаралар, ерҙе крәҫтиәндәрҙең ҡарамағына бирәләр, Рәсәйҙе һуғыштан сығарыу буйынса эш башлайҙар, сәнәғәттә эшселәр контроле индерәләр, элекке империя халыҡтарының дәүләт мөстәҡиллеген яулауға хоҡуғын таныйҙар, шуға күрә халыҡтың төп массаһы уларҙы яҡлап сыҡты.
Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең (ирекле офицерлыҡ, тыл частарының казактары, юнкерҙар), киреһенсә,
''' Октябрь революцияһы '''
694 юл:
</gallery></center>
Керенский ҡасып киткәндән һуң юғары баш командующий вазифаһын башҡарыусы генерал-лейтенант Н. Н. Духонин Советтарҙың II съезы һайлаған хөкүмәтенең бойороҡтарын үтәүҙән баш тарта. 19 ноябрҙә ул
Балтфлотта большевиктар үҙҙәренең контроле аҫтында булған Центробалтты булдыра. 1917 йылдың октябре — ноябрь башында Төньяҡ армияһының бөтә фронттарында большевиктар үларға буйһонған армияларҙа Хәрби-революцион комитеттарын (ВРК) ойоштора. Ленин яғына бөтә Рәсәй күләмендә большевиктарҙың совет власын урынлаштырыуында мөһим роль уйнаған 40 мең латыш уҡсылары күсә. Большевиктарҙың Төньяҡ һәм Көнбайыш фронттары ғәскәрҙәрен еңеүе Юғары баш командующий ставкаһын юҡҡа сығарыуға шарттар тыуҙыра. Көньяҡ-Көнбайыш, Румын һәм Кавказ фронттарында эштәр башҡасараҡ бара.
705 юл:
==== Совет власының урынлаштырылыуы. Большевиктарға ҡаршы көстәрҙең ойошоуының башы ====
[[Германия]] менән һуғышты кисекмәҫтән туҡтатыуҙы вәғәҙә итеү һалдаттарҙың
Петроградтағы ихтилалдың еңеүе Рәсәйҙең бөтә эре ҡалаларында Советтарға властың күсеүенә баш булды. Мәҫәлән, Мәскәүҙә совет власы Петроградтан Ҡыҙыл гвардия отрядтарының килеүенән һуң урынлашты. Рәсәйҙең үҙәк райондарында Октябрь түңкәрелешенә тиклем урындағы Советтарҙың күпселеге большевиктарҙың ҡулында була (Иваново-Вознесенск, Орехово-Зуево, Шуя, Кинешма, Кострома, Тверь, Брянск, Ярославль, Рязань, Владимир, Ковров, Коломна, Серпухов, Подольск һ. б.), шуға күрә власты был ҡалаларҙа улар бик еңел ала. Ә бына Тула, Калуга, Түбәнге Новгород ҡалаларындағы Советтарҙа большевиктарҙың йоғонтоһо бик мөһим булмай һәм бында процесс ҡатмарлыраҡ үтә.
Волга буйы сәнәғәт ҡалаларында власты большевиктар
1917 йылдың 7—8 ноябрендә большевиктар ҡулына Нарва, Ревель, Юрьев, Пярну, артабан Прибалтиканың немецтар аҫтында булмаған биләмәләре күсә. Исколата пленумы (латыш уҡсылары) 21—22 ноябрҙә Совнарком власын таный. Валмиерҙа 29—31 декабрҙә Фрицис Розин етәкселегендә большевиктар яҡлы Латвия хөкүмәте төҙөлә.
1917 йылдың ноябрендә [[Минск]]та Көнбайыш, Минск, Вилена өлкәләренең эшселәр, һалдаттар һәм крәҫтиәндәр съездары уҙғарыла, депутаттар Башҡарма комитетын булдыралар (Облисполкомзап), Бөйөк Белорус радаһы уны танымай. Беренсе Бөтә Белорус съезы большевиктар тарафынан таратып ебәрелә һәм 1918 йылдың ғинуар — февралендә Белоруссияның эре ҡалаларында хакимлыҡ большевиктарға күсә.
Украин Үҙәк радаһы Украинала
Петроградтағы уңышлы ихтилал тураһында ишетеү менән большевиктар Луганск, Макеевка, Горловка, Краматорск һәм башҡа ҡалаларҙа совет власын урынлаштыралар. Донбаста Ҡыҙыл гвардия отрядтары формалаша башлай. Революцияның икенсе көнөндә үк [[Дондағы Ростов]]та (26 октябрь/8 ноябрь) совет власы иғлан ителә. Ғәскәри атаман А. М. Каледин Дон Ғәскәре Өлкәһендә хәрби хәл иғлан итә. Новочеркасск ҡалаһында ирекле отрядтар ойошторола башлай. 2 (15) декабрҙә генерал Калединдың ғәскәрҙәре ҡаты бәрелештәрҙә большевиктарҙы Ростовтан, артабан Таганрогтан ҡыуа һәм Донбасҡа табан юл тота. Үҙәк радаһы совет ғәскәрҙәрен Украина территорияһы аша үткәрмәй.
720 юл:
6 (19) декабрҙә СНК контрреволюция менән көрәшеү өсөн Көньяҡ революцион фронтын булдыра. Фронт ғәскәрҙәре баш командующийы итеп В. А. Антонов-Овсеенко тәғәйенләнә<ref name=autogenerated311>Краснознамённый Киевский. Очерки истории Краснознамённого Киевского военного округа (1919—1979). Киев, 1979</ref>.
11—12 (24—25 яңы стиль буйынса) декабрҙә Харьковта Киев ҡалаһындағы съезға
Ике ай дауамында барған алыштар һөҙөмтәһендә совет ғәскәрҙәре һәм Ҡыҙыл гвардия отрядтары бер-бер артлы Таганрогты, Ростовты, Новочеркасскиҙы алалар. Ирекле отрядтар Кубангә сигенә, әммә Кубань казактары, Дон казактары һымаҡ уҡ, яңы власҡа ҡаршы һуғышырға теләмәй. Доброволецтарға Кубандә ауыр партизан һуғышын алып барырға тура килә.
[[Файл:Volunteer Army infantry company.jpg|thumb|Ирекле армия, Аҡтар хәрәкәтенең көньяҡта төп хәрби көсө. 1918 йыл, ғинуар]]
|