Башҡорт ғәскәре (1917—1919): өлгөләр араһындағы айырма

Башҡорт ғәскәренең ойошторолоуы 1917- — 1921-се йылдарҙағы [[Башҡорт милли хəрəкəте|башҡорт милли хәрәкәтенеңхәрәкәте]]нең ҡушма өлөшө булып тора.

Башҡорт Үҙәк Шураһы [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]] башынан алып үҙенең нейтралитеты тураһында бер нисә мәртәбә хәбәр итә:<blockquote class="">«Беҙ большевиктар ҙа, меньшевиктар ҙа түгел, беҙ тик башҡорттар ғына. Ҡайһы яҡта беҙ булырға тейеш? Бер яҡта ла түгел. Беҙ үҙ яғыбыҙҙа… Ике миллионлы башҡорт халҡы ошондай әһәмиәтһеҙ сәйәси мәрәкәлә уйынсыҡ була алмай..»</blockquote>Әммә 1918 йылдың 16- сы февраленән 17 — -се февралгә ҡараған төндә Ырымбур Мосолман Хәрби — Революцион комитеты частары (МВРК) Башҡорт Хөкүмәтенең 7 ағзаһы ([[Мутин Илдархан Ибраһим улы|И. М. Мутин]],[[Йәғәфәров Аллабирҙе Нурмөхәмәт улы|А. Н. Йәғәфәров]],[[Мирасов Сәғит Ғөбәйҙулла улы|С.Ғ. Мирасов]], [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ә.- З. Вәлидов]],[[Айытбаев Ғәлиәхмәт Ямалетдин улы|Ғ. Я. Айытбаев]], [[Әҙеһәмов Абдулла Камалетдин улы|А. К. Әҙеһәмов]], И. Сәлихов) ҡулға алынғандан һуң нейтралитет тураһындағы ҡарар үҙгәрә. 1918 йылдың 2 мартында [[Баймаҡ]]та [[Самуил Моисеевич Цвиллинг|С. М. Цвиллинг]] фарманына ярашлы Баймаҡ эшсе — депутаттар советы вәкилдәре иректә ҡалған Башҡорт хөкүмәтәнең башҡа ағзаларын да ҡулға алалар. 1918 йылдың 4 мартында Ә. Б. Ҡарамышев етәкселендәге башҡорт отрядтары Баймаҡты ҡамауға алалар. Улар Башҡорт хөкүмәте ағзаларын азат итеүҙе талап итә, әммә 6 мартта Ырымбурҙан килгән ҡыҙылармеецтар отряды ҡамауҙы кире ҡаға. 7 мартта эшселәр һәм ҡыҙылармеецтар хөкөмө буйынса Башҡорт хөкүмәтенең ике ағзаһы һәм автономияның хакимиәт органдарының башҡа вәкилдәре атып үлтерелә.

Бик күп мөһим саралар менән бер рәттән, хәрби символиканың булдырыуына айырым иғтибар бүленә. 1918 йылдың 13 июлендә Башҡорт хәрби советы башҡорт частары өсөн берҙәм форма кейеме эшләп сығарыу буйынса Комиссия тәғәйенләнеүе тураһында фарман сығара<nowiki>:</nowiki> <blockquote class="">«Башҡорт ғәскәре частарының формаһын уйлап сығарыу өсөн 2-се Башҡорт дивизияһының Штаб начальнигы подполковник Емельянов рәйеслеге аҫтында, ағзалары Башҡорт Хәрби советы өлкән адъютанты поручик Мухлио, мобилизация бүлеге мөдире, прапорщик Тереғолов һәм Хәрби Советы ағзаһы Мағазов составында комиссия ағымдағы йылдың 13 июль көнөнә билдәләнә».</blockquote>1918 йылдың октябрендә [[Башҡорт айырым корпусы|Башҡорт айырым корпус]] Башҡорт айырым уҡсылар дивизияһына үҙгәртеп ҡорола, ә 1919 йылдың ғинуарында — [[Башҡорт корпусы]]на.

[[Колчак Александр Васильевич|А. В. Колчак]] Рәсәйҙең Юғары Хакимы булып алғас, милли автономияларҙың ниндәй булһа ла сағылыштарына тиклемавтономияларҙы таныуҙан баш тарта. Был шарттарҙа Башҡорт Хөкүмәте Совет власы вәкилдәре менән һөйләшеүҙәр башлай һәм 1919 йылдың февраль айында Башҡорт Ғәскәренең һәм [[Башҡортостан]]дың Совет власы яғына күсеүе хаҡында уның ҡарары сыға. Бынан һуң башҡорт частарының һәм [[Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл армияһы (РККА)|Ҡыҙыл Армия]]ның аҡтарға ҡаршы берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәре башлана.

1919 йылдың 21 февралендә [[Темәс]] ауылында[[Бөтә Башҡорт хәрби съезы|I Бөтә Башҡорт хәрби съезы]] уҙа. Унда ҡатнашҡан [[Башҡорт Хөкүмәте]] ағзалары һәм башҡорт полктарынан эскадрон һәм роталарҙың дөйөм йыйылыштарында һайланған 92 делегат ҡатнаша. Үҙенең сығышында [[Ҡарамышев Гәрәй Батыргәрәй улы|Гәрәй Ҡарамышев]] түбәндәгеләрҙе әйтә<ref><span class="citation">''В. Г. Азнагулов, Хәмитова З. Г.''&#x20;[http://www.gsrb.ru/ru/about_parliament/history/parlament_tom_1-1.pdf Башҡортостанда Парламентаризм: тарих һәм хәҙерге заман].&#x20;— Өфө: ГРИ «Башҡортостан», 2005.&#x20;— 304&#x20;с.</span></ref>:<blockquote class="">«Башҡорттар күп мәртәбә ҡулдарына ҡорал тотоп үҙ азатлығы өсөн көрәштеләр, һәм урыҫ тарихсылары башҡорттарҙың һәр ошондай сығышын „бола“«бола» („бунт“«бунт») тип исемләүендә уларҙың ғәйебе юҡ. Үҙбилдәләнеше өсөн ошо аҙаҡҡы ынтылыштары иҫәп буйынса 88-се „бола“«бола» булып тора».</blockquote>I Бөтә Башҡорт хәрби съезы Башҡорт ғәскәренең һәм бөтә Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүен рәсми рәүештә нығыта. Уның һөҙөмтәләре буйынса республиканың беренсе совет хөкүмәте — [[Башҡортостандың Хәрби - революцион комитеты|Башҡорт революцион Комитеты —]] булдырыла.

РККА-ның 1-се армия командованиеһының күсеү шарттарын боҙоуы һәм репрессияларҙың күбәйеүе, башҡорттарҙы [[Колчак]]тың Урыҫ армияһы составына ([[1-се Башҡорт уҡсылар полкы]]ның 2-се батальоны, һәм 2-се Башҡорт кавалерия полкының 3-сө эскадроны) алып килә. Совет командованиеһының шәхси хәүефһеҙлек вәғәҙә итеүенән һуң уларҙың бер өлөшө кире ҡайта һәм Башҡорт айырым кавалерия бригадаһыныныңбригадаһының ([[Мортазин Муса Лот улы|М. Л. Мортазин]] һәм башҡаларҙың отрядтары) төп рәттәренә инә. Башҡорт ғәскәренең ике мең элекке хәрбиҙәре (лидерҙары — [[Ҡорбанғәлиев Мөхәмәтғәбделхәй Ғәбиҙулла улы|Мөхәммәт-Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев]] һәм [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы|Галимйән Таған]]) [[1920]]—[[1922 йыл]]дарҙа [[Алыҫ Көнсығыш]]таКөнсығышта аҡ эмиграцияға ҡушылалар.

Башҡорт ғәсҡккәрҙәреғәскәрҙәре командующийы — Вәлидов.

Башҡорт ғәскәрҙәре ШтабШтабының начальнигы Ильяс Алкин.

Комбриг [[Мортазин Муса Лот улы|Муса Мортазин]] фекеренсә, Ҡыҙыл Армия яғына күскәндән һуң Башҡорт ғәскәре Совет Армияһының артабанғы стратегик уңыштарына бик мөһим көс һалдыһала.

Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссары И. В. Сталин башҡорт ғәскәрҙәрен ошолай һүрәтләй<ref>МортазинМуртазин М. Л. БашҡортостанБашкирия һәми башҡортбашкирские ғәскәрҙәревойска "в ГражданлыҡГражданскую һуғышвойну — М.: «КЕШЕИНСАН», 2007, — 208 менәнс</ref>: <blockquote class="">«Һеҙҙең ғәскәр Дутов һәм Колчакка ҡаршы ҡаһармандарса һуғыша.<div> Башҡорт халҡы иҫәпһан буйынса 2 миллионға етә, һәм ул Рәсәйҙәге революция ҡаҙаныштарын яҡлау һәм бөтә донъяға таратыу өсөн йөҙ меңлек дисциплиналы, идеяға һәм үҙҙәренең юлбашсыларына тоғро булған армия бирәсәк…</div><div> Уңыштың иң мөһим шарты — ситтән тағыу түгел, ә халыҡтың үҙенең һәм эшсе интеллигенцияның башланғысын йәлеп итеү».</div></blockquote> [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Үҙәк Совет власы менән Башҡорт Хөкүмәте араһындағы Совет Автономиялы Башҡортостан тураһындағы Килешеү]]<nowiki/>ҙең IX һәм X параграфтарында «Рәсәй һәм донъя контрреволюцияһы менән көрәш алып барыу маҡсатында» айырым Башҡорт армияһын булдырыу ҡаралған була.

! colspan="6" |1918 йылдың июнендә ҡабул ителгән башҡорт частәренеңчастарының билдәләре ([[1-се Башҡорт пехота полкы]]),<br />