Мельбурн: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
 
{{Ук}}
'''Ме́льбурн''' ({{lang-en|Melbourne}} /{{Ipa|ˈmɛlbə(r)n}}/, урындағы әйтелеше буйынса [{{IPA|ˈmælbən, -bn̩}}]) — ҙурлығы буйынса Австралияның икенсе ҡалаһы, Виктория штатының баш ҡалаһы, Порт-Филлип ҡултығы тирәләй ултыра. Биҫтәләрендә йәшәүселәр менән бергә халҡының һаны  — яҡынса 4 246 345 кеше (2013  йылға ҡарата)<ref name="PopulationGrowth">{{Cite web|title=3218.0 – Regional Population Growth, Australia, 2011–12|url=http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/Lookup/3218.0Main+Features12011-12?OpenDocument|publisher=[[Australian Bureau of Statistics]]|date=30 April 2013|accessdate=30 April 2013}}</ref>.
Мельбурн — донъяла иң көньяҡтағы  [[:Категория:Миллионер ҡалалар|миллионер ҡала]].
 
Ҡала   [[Австралия]]ның  төп коммерция, сәнәғәт һәм мәҙәниәт үҙәктәренең береһе һанала.   Мельбурнды илдең «спорт һәм мәҙәниәт баш ҡалаһы» тип тә йөрөтәләр, сөнки унда ил тормошондағы мөһим спорт һәм мәҙәни ваҡиғалар үтеп тора<ref name="cgquote">{{cite web
| url = http://www.cultureandrecreation.gov.au/articles/commonwealthgames/
| title = Commonwealth Games Melbourne 2006
Юл 12 ⟶ 11:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/66WUsWPIM
| archivedate = 2012-03-29
}}</ref>. Ҡала  викториан һәм заманса   архитектуралар ҡатнашмаһы, күп һанлы  парктар һәм баҡсалар,  халҡының күп милләтле булыуы менән дә билдәле.   [[1956 йыл]]да Мельбурнда Мельбурнда — йәйге Олимпия уйындары,   [[2006 йыл]]да  Берләшмә Уйындары үтә<ref name="cgquote" />. Бында шулай уҡ  1981 йылда  — [[Милләттәр Берләшмәһе|Британ Милләттәр берләшмәһе]]  дәүләттәре башлыҡтарының осрашыуы,  2006 йылда G20  саммиты үткәрелә. 2017 йылда   [[The Economist]]  журналы етенсе тапҡыр рәттән  Мельбурнды күп билдәләр буйынса планетаның йәшәү өсөн иң уңайлы ҡалаһы тип  атай<ref>[https://www.kommersant.ru/doc/3385268]</ref>.
 
Мельбурн   [[1835 йыл]]да  Ярра йылғаһы буйында  үҙ ирке менән килеп төпләнгән кешеләр тарафынан ауыл хужалығы биләмәһе сифатында нигеҙләнә    (Австралияла европалыларҙың беренсе торамаһы барлыҡҡа килгәндән һуң 47 йыл үткәс)<ref name="settlement">{{cite web
| last = City of Melbourne.
| url = http://www.melbourne.vic.gov.au/info.cfm?top=52&pg=703
Юл 45 ⟶ 44:
}}</ref>.
 
[[Австралия|Австралия Федерацияһы]] [[1901 йыл]]да барлыҡҡа килә, шул ваҡыттан алып дәүләттең баш ҡалаһы Канберраға күсерелгән  [[1927 йыл]]ға  тиклемге арауыҡта   Мельбурнда Австралияның хөкүмәт учреждениелары урынлашҡан була<ref name="capital_city">{{cite web
| last = Otto
| first = Kristin.
Юл 67 ⟶ 66:
[[Файл:Orica_House.jpg|мини|267x267пкс| ICI House офис бинаһы]]
 
Ярра йылғаһы һәм Порт-Филлип ҡултығы буйындағы территориялар европалыларға тиклем Австралияның вурунджери  ҡәбиләһенеке була.  Аборигендар бында кәм тигәндә  40 мең йыл йәшәгән<ref name="settlement" />. Европалылар колония булдырыу ниәтен тәүҙә 1803 йылда ғәмәлгә ашырырға тырыша,  Салливан-Бей төбәгендә торама нигеҙәй, әммә бер нисә айҙан уны ташлап ҡайтып китә<ref>{{cite web
| last = Button
| first = James.
Юл 80 ⟶ 79:
}}</ref>.
 
[[1835 йыл]]дың майында һәм июнендә әлеге ваҡытта ҡаланың үҙәк һәм төньяҡ өлөштәре урынлашҡан  территорияны Порт-Филлип ассоциацияһын ойоштороусыларҙың береһе булған Джон Бэтман тикшереп сыға, ул  вурунджери ҡәбиләһенең һигеҙ башлығы менән  600 000 акр  (2400 км²) ерҙе һатып алыу тураһында килешеү төҙөй<ref name="settlement" />.  Ул Ярраның төньяҡ ярын һайлай һәм шунда ауыл төҙөләсәге тураһында белдерә. Артабан Тасманиялағы (ул саҡтағы атамаһы Ван-Димен Ере) Лонсестон ҡалаһына ҡайтып китә. Әммә Ассоциация тарафынан ебәрелгән кешеләр ауыл булаһы урынға килһә,   бында Джон Паскоу Фокнер етәкселегендәге төркөмдөң ауыл төҙөп ҡуйғанын күрә. Фокнер кешеләре 1835 йылдың 30 авгусында   «Энтерпрайз» карабы менән килгән була.   Ике төркөм  территорияны бергәләп үҙләштерергә була. Бэтмандың аборигендар менән төҙөгән килешеүен ул ваҡытта тотош [[Австралия]] территорияһына идара иткән Яңы Көньяҡ Уэльс хакимиәте юҡҡа сығара<ref name="settlement" />. Хакимиәт төҙөгән документҡа ярашлы, ер хакимиәт ҡарамағына күсә, шул уҡ ваҡытта бында йәшәгән кешеләрҙең хоҡуҡтары нығытыла һәм ҡала рәүешен ала барған торама ла законлаштырыла <ref name="settlement" />.
 
1836 йылда губернатор Бурк ҡаланы Порт-Филлип округының административ үҙәге тип иғлан итә, ә  1837 йылда ҡаланың беренсе планын («Ходдл планы» булараҡ билдәле) раҫлай. Шул уҡ йылдың аҙағында ҡаланың Мельбурн тигән атамаһы нығытыла, был исем  [[Бөйөк Британия]]ның премьер-министры, Мельбурн 2-се виконты Уильям Лэм хөрмәтенә бирелә. Уның ырыу утары [[Англия]]ның Дербишир графлығындағы Мелборн тигән төбәктә урынлашҡан була.  [[1847 йыл]]дың [[25 июнь|25 июнендә]]   [[Виктория (Бөйөк Британия королеваһы)|королева Викторияның]]  ярлығын уҡып ишеттергәндән һуң  Мельбурн ҡала тип иғлан ителә<ref name="Lewis">{{книга
|автор = Miles Lewis.
|заглавие = Melbourne the city's history and development
Юл 90 ⟶ 89:
}}</ref>.
 
[[1851 йыл]]да Виктория штаты бойондороҡһоҙ колония статусы алғас,  Мельбурн уның баш ҡалаһы ителә.  1850-се һәм  1860-сы йылдарҙа Мельбурн бик шәп үҫә. 
 
1880-се йылдарға Мельбурн  [[Британия империяһы]]ның  иң ҙур, донъяның иң бай ҡалаларының береһенә әүерелә<ref name="Cervero">{{книга
|автор = Robert B. Cervero.
|заглавие = The Transit Metropolis: A Global Inquiry
Юл 103 ⟶ 102:
1891 йылда ҡалала көслө иҡтисади кризис башлана һәм үҫеш осоро тамамлана.
 
Австралия бойондороҡһоҙ дәүләт булараҡ ойошҡас,    [[1901 йыл]]дың  1 ғинуарында Мельбурн илдең   [[Баш ҡала|ваҡытлы баш ҡалаһы]]  тип иғлан ителә. Австралия хөкүмәте Канберраға   [[1927 йыл]]да  күсә, әммә 1930 йылға тиклем   Мельбурн Австралия генерал-гүбернаторының  резиденцияһы булып ҡала.  
 
[[ХХ быуат]]тың 60-сы йылдар аҙағы—70-се йылдар башында иҡтисади күтәрелеш башлана, тау-сығарыу сәнәғәте үҫә.  Мельбурнға эре компанияларҙың баш офистары күсерелә.  Әммә әһәмиәте буйынса яйлап   [[Сидней]]  алға сыға<ref name="Sydney">{{cite web
| datepublished = December 31, 2003
| url = http://www.smh.com.au/articles/2003/12/30/1072546531264.html?from=storyrhs
Юл 120 ⟶ 119:
=== Топографияһы ===
[[Файл:Greater_Melbourne_Map_-_May_2008_rus.png|мини|207x207пкс|Ҙур Мельбурн картаһы]]
Мельбурн   [[Австралия]]ның  материк өлөшөнөң көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан.  Геологик күҙлектән ҡала  көнбайышта   [[дүртенсел осор]]  лаваһы, көнсығышта силур осоро  [[аргиллит]]ы  һәм көньяҡ-көнсығышта голоцен осоро ҡомташлығы ултырмалары яландарының шыуышыу урынында ултыра. 
 
Мельбурндың  көнбайышы Ярра йылғаһы буйында һәм уның үҙәне буйлап урынлашҡан. Төньяҡта Ярра ҡушлыдыҡтарынан хасил булған үҙән буйлатып һуҙыла һәм  Крейгибурн менән  Уитлси райондарына терәлеп ослана.  Көньяҡта һәм көньяҡ-көнсығышта   Мельбурн Порт-Филлип ҡултығы һәм Данденонг тауҙары буйынан һуҙыла. Шунан ҡаланың райондары ҡултыҡ буйлатып  көньяҡҡа борола  һәм  Паттерсон-Ривер йылғаһы менән  Морнингтон ярымутрауына барып етә. Ошо йүнәлештә үҫкән сағында   Мельбурн Фрэнкстон ҡалаһын йота. Көнбайышта  Мельбурн Марибирнонг йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйлап  Македон тауына етә. 
 
=== Климаты ===
Юл 182 ⟶ 181:
}}
 
Кёппен классификацияһы буйынса  Мельбурн уртаса диңгеҙ климаты зонаһында урынлашҡан<ref name="Hydrol">{{статья
| заглавие = Updated world map of the Koppen-Geiger climate classification system
| ссылка = http://www.copernicus.org/EGU/hess/hessd/4/439/hessd-4-439_p.pdf
Юл 188 ⟶ 187:
| номер = 4
| страницы = 439—473
|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070614004711/http://www.copernicus.org/EGU/hess/hessd/4/439/hessd-4-439_p.pdf|archivedate=2007-06-14|deadlink=404}}</ref>, унда һауа торошо йыш һәм көтмәгәндә алмашынып тороусан. Был уның бер яҡтан Данденонг тауҙары, икенсе яҡтан Порт-Филлип ҡултығы һыуҙары менән сикләнгән тигеҙлектә ултырыуына бәйле.  Диңгеҙҙән һәм тау яғынан килгән һауа массалары бер-береһен даими алмаштырып торғанлыҡтан, ҡалалағы һауа торошо шулай үҙгәреүсән.<ref name="Introduction">{{Мәҡәлә|заглавие=Updated world map of the Koppen-Geiger climate classification system|ссылка=http://www.copernicus.org/EGU/hess/hessd/4/439/hessd-4-439_p.pdf|язык=en|издание=Hydrol. Earth Syst. Sci. Discuss|номер=4|страницы=439—473|archiveurl=https://www.webcitation.org/686L6k5Bz|archivedate=2012-06-01}}</ref>.
 
Мельбурнда ҡышҡы температура материктағы  [[Австралия|Австралияның]]  башҡа ҡалаларына ҡарағанда  түбәнерәк.   Ҡаланың үҙәк өлөшөндә температураның абсолют  минимумы   [[1869 йыл]]дың  21 июлендә теркәлгән: минус 2,8&nbsp; °C<ref name="snow">{{cite web
| coauthors = Steve Waldon and Julia Medew.
| datepublished = August 10, 2005
Юл 200 ⟶ 199:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/686L7An3M
| archivedate = 2012-06-01
}}</ref>. Мельбурнда ҡар һирәк яуа.  
 
Яҙ һауа торошо ғәҙәттә йылы, яуым-төшөм әҙ була. Йәй эҫе һәм ҡоро. Температура   40&nbsp;°C-тан артып  та киткеләй.  
 
 
Яҙ һауа торошо ғәҙәттә йылы, яуым-төшөм әҙ була. Йәй эҫе һәм ҡоро.  Температура  40 40&nbsp;°C-тан артып  та киткеләй.  
 
== Демография ==
[[Файл:Melbourne_CoB_dots.png|слева|мини|350x350пкс|Мельбурндың демографик картаһы. Карталағы һәр нөктә [[Бөйөк Британия]]ла (ҡуйы зәңгәр төҫ), [[Греция]]лав (аҡһыл зәңгәр), [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытайҙа]] (ҡыҙыл), [[Һиндостан]]да (көрән), [[Вьетнам]]да (һары), [[Төркиә]]лә (бурҙат ҡыҙыл), [[Италия]]ла (аҡһыл йәшел) һәм элекке [[Югославия]] республикаларында (ҡуйы йәшел) тыуған 100 кешегә тап килә. Карта [[2006 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса төҙөлгән.]]
 
Хәҙерге Мельбурн күп милләтле һәм күп төрлө динле.  Виктория штатында йәшәүселәрҙең сиреге [[Австралия]]ла тыумаған, Мельбурнда 233 илдән күсеп килгән кеше йәшәй, улар 180 телдә һөйләшә һәм 116 төрлө дингә ҡарай<ref>[http://www.culturaldiversity.vic.gov.au/docs/FREQUENTLY_ASKED_QUESTIONS.pdf Victiorian Cultural Diversity Week.{{Ref-en}}(инг.)]</ref>.  
 
Хәҙерге Мельбурн урынында борон австралий аборигендары, атап әйткәндә, банаронг, вурунджери, ватаронг ҡәбиләләре йәшәгән. Хәҙер ҙә ҡала ерле халыҡ өсөн мөһим үҙәк булып ҡала. Мельбурнда [[Австралия]]ның 20 мең самаһы ерле халҡы вәкиле йәшәй (ҡала халҡының 0,6 проценты)<ref>[https://web.archive.org/web/20060823124024/http://home.vicnet.net.au/~samliv/docs/SAMLIV%20Draft%20Part%201%20Sectn%202.pdf VicNet — Strategy for Aboriginal Managed Land in Victoria: Draft Report. Part 1-Section 2.{{Ref-en}}(инг.)]</ref>.
 
[[Англия|Инглиздәр]] һәм [[Ирландия|ирландтар]] ҡаланың тәүге европалы халҡы булған. [[Икенсе донъя һуғышы]] башланғанға тиклем иммигранттарҙың күпселеген улар тәшкил иткән. Алтын ятҡылыҡтарын табыу һәм [[XIX быуат]]тың 50-се йылдарында алтын биҙгәге башланыу Мельбурндың дәррәү үҫешенә сәбәп булған.  [[1865 йыл]]да Мельбурн халыҡ һаны буйынса [[Сидней]]ҙы уҙып китә. Алтын биҙгәге барған артабанғы йылдарҙа Викторияға һәм Мельбурнға [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]], [[Германия]] һәм [[Америка Ҡушма Штаттары]] кешеләре күпләп килә.
[[Файл:Melbourne_China_Town.jpg|слева|мини|267x267пкс|[[1854 йыл]]да асылған Мельбурн чайна-тауны Австралияла ғына түгел, донъяла иң боронғоларҙың береһе]]
[[Икенсе донъя һуғышы]] тамамланғас, Мельбурнға Урта диңгеҙ илдәренән эмигранттар ағымы йүнәлә, күскенселәр башлыса [[Греция]]нан, [[Италия]]нан, шулай уҡ [[Төркиә]] һәм Кипрҙан була. [[2001 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, Оло Мельбурн территорияһында 151 785 этник грек йәшәй<ref>[http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/subscriber.nsf/log?openagent&20302_2001.pdf&2030.2&Publication&FDC769F10D49F074CA256CC900833D7D&0&2001&11.02.2003&Latest 2001 Social Atlas for Melbourne abs.gov.au]</ref>. [[Австралия]] гректарының 47 проценты Мельбурнда йәшәй<ref name="Greeks">{{cite web
| url = http://www.melbourne.vic.gov.au/info.cfm?top=100&pg=917
| title = Multicultural communities. Greeks.
Юл 223 ⟶ 220:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/686LD6KRd
| archivedate = 2012-06-01
}}</ref>. 
 
{| align="right" cellpadding="4" cellspacing="0" class="toccolours" style="margin-left: .5em; font-size: 90%;"
! align="center" bgcolor="#cceeff" colspan="3" | Мельбурндың халыҡ һаны<br />
йылдар буйынса
|-
| align="left" | [[1836]]
| 177
| align="left" | Килеп төпләнә башлаған ваҡыт
|-
| align="left" | [[1854]]
|123 000
| align="left" | Алтын биҙгәге
|-
| align="left" | [[1880]]
| 280 000
| align="left" | Күсемһеҙ мөлкәт алыу көсәйгән саҡ
|-
| align="left" | [[1956]]
| 1 500 000
|-
| align="left" | [[1981]]
| 2 806 000
|-
| align="left" | [[1991]]
| 3 156 700
| align="left" | Иҡтисадтың насарланыуы
|-
| align="left" | [[2001]]
| 3 366 542
|-
| align="left" | [[2006]]
| 3 744 373
|-
| align="left" | 2011
| 3 872 918
| align="left" | Прогноз
|-
| align="left" | 2021
| 4 253 367
| align="left" | Прогноз
|-
| align="left" | 2031
| 4 591 846
| align="left" | Прогноз
|-
| align="center" bgcolor="#cceeff" colspan="3" style="font-size: 80%" | Сығанаҡ: Австралия Статистика<br />
бюроһы<ref name="popprojections">{{Cite web|title=Population Projections, Australia, 2004 to 2101|url=http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/ProductsbyCatalogue/5A9C0859C5F50C30CA25718C0015182F?OpenDocument|archiveurl=https://www.webcitation.org/68gaQlNla|archivedate=2012-06-25|publisher=Australian Bureau of Statistics|accessdate=2008-06-08}}</ref>
|}
[[2011 йыл]]ғы халыҡ иҫәбен алыу күрһәтеүенсә, Мельбурн халҡының 27,2 проценты проценты — [[Католицизм|католик]], 23,5 проценты проценты — динһеҙ, 10,8 проценты проценты — англикан, 5,5 проценты проценты — православиелы, 4 проценты [[Буддизм|буддасы]], 2,3 проценты   [[Ислам|мосолман]], 1,1 проценты [[Иудаизм|иудаист]]  була<ref name="qs">
{{cite web
| url = http://www.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2011/quickstat/2GMEL?opendocument&navpos=220
Юл 285 ⟶ 282:
[[Файл:Map_of_central_Melbourne_3384553.PNG|мини|322x322пкс|Мельбурндың үҙәк райондары картаһы]]
 
Мельбурнға [[1835 йыл]]да Ярра йылғаһының төньяҡ яр буйындағы 1,6 км х 0,8 км майҙанда нигеҙ һалына. Ҡала Ходдл планы ({{lang-en|Hoddle Grid}}Hoddle Grid) буйынса төҙөлә. Был план ул саҡта колонияның ер үлсәүсеһе булған Роберт Ходдл тарафынан эшләнгән була. Мельбурндың үҙәк өлөшөндәге төп урамдар әле лә шул планға ярашлы көйө тора. Ҡаланың үҙәгенда тарихи урамдар һәм пассаждар күп, уларҙың иң билдәлеләре  — Блок-Плейс һәм Ройял-Аркейд<ref name="love_affair">{{cite web
| last = Freeman-Greene
| first = Suzy.
Юл 307 ⟶ 304:
}}</ref>.
 
Мельбурн [[Австралия]]ның типик ҡалаһы булып тора, сөнки уның үҫешендә, айырыуса [[XX быуат]]та, һәр австралий ғаиләһенең бәләкәс кенә ер участкаһы булған айырым йорт тураһындағы хыялын тормошҡа ашырып төҙөлгән йоҡо биҫтәләре мөһим урын ала. Мельбурн метрополияһының ҙур өлөшөнә халыҡтың һирәк ултырыуы хас. Радиаль тимер юлдар һәм трамвай юлдары төҙөлөү ҡаланың нәҡ ошондай үҫешен тәьмин итә, йәғни кешеләр сағыштырмаса арзан ер участкаларына «транспортлы коридорҙарға» яҡын урындарға йорт һалып төпләнә.
 
Мельбурнда парктар, [[баҡса]] һәм бульварҙар күп, шунлыҡтан уны «баҡса ҡала», ә Виктория штатын [[XIX быуат]]тан уҡ «Сәскәләр штаты» тип йөрөтәләр. [[Австралия]]ның иң бейек алты бинаһының бишеһе  — Мельбурнда, уларҙың иң бейеге  — Эврика башняһы.
 
Мельбурн хакимиәте ҡаланың үҙәк өлөшөнә идара итә, унда Үҙәк эш районы һәм ҡайһы бер күрһе райондар инә. Ләкин хакимиәт башлығы, Мельбурндың лорд-мэры, йыш ҡына (айырыуса сит ил сәфәрҙәрендә) Оло Мельбурндың вәкиле тип ҡабул ителә<ref name="Clown_Hall">{{cite web
| last = Dunstan
| first = David.
Юл 329 ⟶ 326:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/686LHYIkS
| archivedate = 2012-06-01
}}</ref>. [[2008 йыл]]да был вазифаға Роберт Дойл һайлана.
 
Оло Мельбурндың ҡалған территорияһы урындағы 30 муниципалитетҡа бүленгән. Уларҙың ҡала яны районы статусындағы дүртеһенән башҡа ҡалған бөтәһе лә ҡала хакимиәте статусына эйә. Район хакимиәттәре советтар ойоштора һәм үҙҙәренә тапшырылған вәкәләттәр даирәһе өсөн яуаплы булып тора (улар Виктория штаты хөкүмәте тарафынан Урындағы үҙидаралыҡ тураһындағы [[1989 йыл]]ғы Закон нигеҙендә бирелә<ref>[http://www.dms.dpc.vic.gov.au/Domino/Web_Notes/LDMS/PubLawToday.nsf/0/B171E800B03D6A9ECA256E5B00037B12/$FILE/89-11a030.pdf Local Government Act 1989.{{Ref-en}}(инг.)]</ref>).
 
Тотош ҡала мәнфәғәтендәге сараларҙың күпселеге Виктория штаты хөкүмәте тарафынан үткәрелә.  Хөкүмәт буйһоноуындағы өлкәләр: йәмәғәт транспорты, төп юлдар, транспорт хәрәкәтенә идара итеү, полиция, мәғариф, ҡала инфраструктураһын планлаштырыу һәм уға идара итеү. 
 
== Иҡтисады ==
Мельбурнда Австралияның ҙур диңгеҙ порты бар. Уныңйыллыҡ тауар әйләнеше яҡынса AUD$ 75 миллиард тәшкил итә. Милли контейнер әйләнешенең 39 проценты Мельбурн портына тап килә<ref name="pom">{{cite web
| last = Malaysian National News Agency.
| first =
Юл 369 ⟶ 366:
}}</ref>.
 
Австралия автомобиль сәнәғәте предприятиеларының күпселеге Мельбурнда урынлашҡан. Уларға Форд менән Тойотаның автомобиль йыйыу заводтары, Холден автомобилдәре өсөн двигателдәр етештереү заводы инә. Бында башҡа сәнәғәт тармаҡтары предприятиелары ла бар, ҡала шулай уҡ эре финанс һәм коммерция үҙәге тип һанала<ref>[http://www.business.vic.gov.au/BUSVIC/INDUSTRY/1001/PC_51081.html Business Victoria.{{Ref-en}}(инг.)]</ref>.
 
Мельбурн — заманса технологиялар үҙәге. [[Компьютер]] йәки [[мәғлүмәт технологиялары]] менән бәйле тармаҡтарҙа 60 000-дән ашыу кеше эшләй, [[Австралия]] буйынса был өсөнсө күрһәткес булып тора. Был индустрияның әйләнеше AUD$ 19,8 миллиардҡа етә, шуның AUD$ 615 миллионы экспортҡа китә<ref name="Snapshot">{{cite web
| last = Multimedia Victoria.
| first =
Юл 391 ⟶ 388:
}}</ref>.
 
Мельбурн Азия-Тымыҡ океан төбәгендәге эре банк эшмәкәрлеге үҙәгенә әүерелгән.
 
[[Туризм]] Мельбурн иҡтисадының төп тармаҡтарының береһе һанала. [[2004 йыл]] мәғлүмәттәре буйынса, ҡалаға Австралиянан яҡынса 4,6 миллион турист һәм сит илдәрҙән 1,88 миллион турист килгән<ref name="TOURISM">{{cite web
| last = Media Release: MINISTER FOR TOURISM.
| first =
Юл 411 ⟶ 408:
| archivedate = 2007-09-14
}}</ref>.
Мельбурнда Австралияның эре корпорациялары урынлашҡан, улар араһында дөйөм тауар әйләнеше буйынса тәүге тиҫтәгә ингәндәрҙең бишеһе бар, атап әйткәндә  — ANZ, BHP Billiton, National Australia Bank, Rio Tinto һәм Telstra<ref>[http://www.brw.com.au/lists/detail/?listId=5 BRW 1000 (англ.)]</ref>.
 
Мельбурн, Мастеркард донъя коммерция үҙәктәре индексына ярашлы, донъяның иң эре 50 финанс үҙәге исемлегендә 34-се урынды һәм [[Австралия]]ла,[[Сидней]]ҙан ғына ҡалып, икенсе урынды биләй.
 
 
2014 йылда, [[The Economist]] журналы баһаһы буйынса, Мельбурн донъяның иң ҡиммәтле ҡалалары араһында алтынсы урынды ала, Австралияла иһә  — Сиднейҙан ҡала икенсе урында<ref>[http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2015/03/daily-chart Cost-of-living index 2014]</ref>.
 
== Транспорты ==
[[Файл:Melbourne_Flinders_St._Station.jpg|справа|мини|200x200пкс|Флиндерс-стрит Стейшн тимер юл станцияһы]]
[[Файл:BolteBridge.jpg|справа|мини|200x200пкс|Болт-Бридж күпере, Сити-Линк түләүле юлының бер өлөшө]]
Мельбурндың транспорт селтәре [[XIX быуат]]тың икенсе яртыһында ҡорола башлай, ул саҡта трамвай һәм поезд йәмәғәт транспортының төп саралары була. 1950-се йылдарҙан шәхси автомобилдәр һаны ҡырҡа арта һәм шунлыҡтан автоюлдар менән шосселар төҙөлөшө лә йылдамлана<ref>{{cite web
| last = The Age.
| first =
Юл 436 ⟶ 433:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/686LMTGbl
| archivedate = 2012-06-01
}}</ref>.  [[1999 йыл]]да Мельбурндағы йәмәғәт транспорты хосусилаштырыла<ref>{{cite web
| last = The Age.
| first =
Юл 461 ⟶ 458:
| accessdate = 2010-11-10
| deadlink = 404
}}</ref>.  2015 йылдан ҡала үҙәгендә трамвайҙа йөрөү түләүһеҙ<ref>[http://ptv.vic.gov.au/1-january-2015-fare-changes/ 1 January 2015 Fare changes — Public Transport Victoria]</ref>.
 
Мельбурндың эске поездар селтәре 17 линиянан тора. Флиндерс-Стрит Стейшн вокзалы ҡалала иң ҙур вокзал һанала. Тимер юл Мельбурнды Виктория штатындағы күп ҡалалар, шулай уҡ [[Сидней]] һәм Аделаида менән бәйләй.  
 
Мельбурндың автобустар селтәренә 300-ләп маршрут инә.
 
Мельбурнда шәхси транспорт киң файҙаланыла: халыҡтың 7,1  проценты ғына йәмәғәт транспортында йөрөй<ref name="Jan Scheurer, Jeff Kenworthy, and Peter Newman">{{cite web
| last = Jan Scheurer, Jeff Kenworthy, and Peter Newman.
| first =
Юл 502 ⟶ 499:
}}</ref>.
 
Мельбурнда дүрт аэропорт бар. Туллимаринда урынлашҡан Мельбурн Халыҡ-ара аэропорты  — уларҙың иң ҙуры.
 
== Мәғариф һәм фән ==
[[Файл:Parkville_-_University_of_Melbourne_(Ormond_College).jpg|мини|267x267пкс|Орманд Колледж (1857), Мельбурн Университеты]]
Мельбурнда белем биреү системаһы, бөтә Виктория штатындағы кеүек үк, Белем биреү һәм баланың иртә үҫеше департаменты (DEECD) ҡарамағына инә<ref name="DEECD">{{cite web
| last = Department of Education and Early Childhood Development.
| first =
Юл 523 ⟶ 520:
}}</ref>.
 
Белем биреү системаһы өс баҫҡыслы итеп төҙөлгән: башланғыс белем ({{lang-en|primary school}}primary school), урта белем ({{lang-en|secondary schools}}secondary schools йәки {{lang-en|secondary colleges}}secondary colleges) һәм юғары белем.
 
Балалар 6 йәштән 15 йәшкә тиклем мәктәптә белем ала. Уҡыусыларҙың өстән ике өлөшө самаһы  — дәүләт мәктәптәрендә, ҡалғаны хосуси мәктәптәрҙә белем ала. Дәүләт мәктәптәрендә 12 йәшкә тиклем уҡыу түләүһеҙ, ләкин сит ил студеттарына был ҡағиҙә ҡағылмай. Уҡыусы ниндәй мәктәптә уҡыһа ла (дәүләт йә хосуси), уҡыу тамамланғас, берҙәм имтихан биреп, белемен раҫларға тейеш.
Мельбурн университеты һәм Монаш Университеты Мельбурндың ғына түгел, бөтә [[Австралия]]ның иң эре уҡыу йорттары иҫәбенә инә. [[2006 йыл]]да Мельбурн университеты [[Австралия]]ның иң яҡшы икенсе университеты тип табыла<ref name="melbuni">{{cite web
| last = Sydney Morning Herald.
| first =
Юл 543 ⟶ 540:
}}</ref>.
 
Мельбурнда Австралияның иң боронғо уҡыу йорттары, мәҫәлән, юридик мәктәп ([[1857]]), техник ([[1860]]), медицина училищелары ([[1862]]), теш табибы ([[1897]]), музыка мәктәптәре ([[1891 йыл|1891]]), урынлашҡан. Улар бөтәһе лә Мельбурн университеты составына инә.
Мельбурнда шулай уҡ 1990-сы йылдарҙа Австралия космос тикшеренеүҙәре институты асыла.
 
== Һаулыҡ һаҡлау ==
Юл 563 ⟶ 560:
| archiveurl = https://www.webcitation.org/686LTCkiF
| archivedate = 2012-06-01
}}</ref>. Ҡалала хосуси клиникалар һәм госпиталдәр ҙә күп. Мельбурн [[Австралия]]ла мөһим медицина фәне үҙәге булып тора.
 
== Мәҙәниәт ==
[[Файл:Federation_Square_(SBS_Building).jpg|мини|200x200пкс|Федерация майҙанындағы биналар комплексы]]
[[Файл:Princess_Theatre,_Melbourne,_Australia.jpg|слева|мини|200x200пкс|Принцесс-Сиэте театры бинаһы]]
Мельбурн — [[Австралия]]ның мәҙәни һәм спорт баш ҡалаһы.
 
Мельбурнда музыкаль мәҙәниәттең тамырҙары бик тәрәндә ята. Австралияның билдәле музыканттары араһында Мельбурндыҡылар күп. Һуңғы йылдарҙа ҡала донъяла стрит-арт үҙәктәренең береһе булараҡ танылыу алған. Ҡала шулай уҡ донъяла викториан архитектураһы үҙәге булараҡ та танылған ([[1837]]—[[1901]]), был стилгә ҡараған күп биналар һаҡланған. Ҡаланың архитектура йөҙөн заманса [[архитектура]] өлгөләре лә биҙәй.
 
Мельбурнда театр тормошо күп төрлө. Австралия Милли балеты, Король филармония оркестры ([[1853 йыл]]да барлыҡҡа килгән), күп һанлы башҡа [[театр]]ҙар эшләй. Ҡала мода үҙәге булып та һанала. Бында йыл һайын Мельбурн мода фестивале үтә.
 
== Спорт ==
[[Файл:MCG99.jpg|мини|200x200пкс|Мельбурн Крикет майҙансығы, ҡаланың иң ҙур спорт ҡоролмаларының береһе]]
Мельбурнда халыҡ-ара спорт ярыштары үтә. Иң әһәмиәтлеләре:
* Австралияның Асыҡ чемпионаты (теннис), турнир Ҙур шлем этаптарының береһе булып тора;
* Австралия Гран-прийы (Формула 1);
* Мельбурн кубогы (ат сабыштары);
* Австралия футбол лигаһыны миҙгел финалы.
Мельбурнда 1956 йылда йәйге Олимпия уйындары һәм 2006 йылда Берләшмә Уйындары үткәрелә. [[2003 йыл]]да Мельбурнда регби буйынса Донъя кубогы уйындары ойошторола; [[2001 йыл]]да Мельбурн Көньяҡ ярымшарҙа поло буйынса Донъя чемпионатын ҡабул иткән беренсе ҡала була. [[2007 йыл]]да спорттың һыуҙағы төрҙәре буйынса донъя чемпионаты, [[2008 йыл]] башында Азия-Тымыҡ океан төбәге илдәренең уйындары уҙғарыла.
 
Мельбурн [[Австралия футболы]]ның тыуған ере һанала. Был спорт төрөндә Австралия футбол лигаһында уйнаған ун алты команданың туғыҙы Мельбурнда урынлашҡан.
 
Мельбурнда трибуналарында 10 000-дән ашыу тамашасы һыйҙыра алған 29 спорт ҡоролмаһы бар. [[2000 йыл]]да ҡаланың иң ҙур стадионы «Телстра Дом» төҙөлөп бөтә, ул 56 000 кешене һыйҙырырға һәләтле. Был стадион  — донъяла [[футбол]] һәм [[крикет]] матчтарын ҡыйыҡ аҫтында үткәреп була торған беренсе спорт ҡоролмаһы.
 
2006 йылда Лондонлдың Аркспорт тикшеренеү һәм консультация биреү компанияһы Мельбурнды спорт ярыштары үткәреү өсөн донъялағы иң яҡшы ҡала тип баһалай. Был Мельбурнды донъяның рәсми булмаған спорт баш ҡалаһы тип һанарға нигеҙ бирә<ref>{{Cite web|title=We are world's sports capital|url=http://www.news.com.au/heraldsun/story/0,,20741948-661,00.html|archiveurl=https://www.webcitation.org/686LUztQM|archivedate=2012-06-01|work=News.com.au|accessdate=28 ноября 2006}}</ref>.
 
=== Иҫтәлекле урындары ===
[[Файл:Melbourne_Royal_Exhibition_-_East_Buildings.jpg|мини|200x200пкс|Король Күргәҙмә үҙәге]]
[[Файл:Melbourne_Capt_Cooks_Cottage_-_outer00.jpg|мини|200x200пкс|Капитан Джеймс Кук коттеджы]]
[[Файл:Melbourne_city_centre_aerial.jpg|мини|200x200пкс|Rialto Towers'танTowers’тан ҡала үҙәге күренеше]]
* Викторияның Дәүләт китапханаһы — [[Австралия]]лағы иң эре китапханаларҙың береһе. Бинаһы колониаль [[классицизм]] үрнәге булып тора.
* Флиндерс-Стрит Стейшн вокзалы бинаһы — ҡаланың уртаһында урынлашҡан, вокзал бинаһы ҡаланың визит карточкаһы тип иҫәпләнә.
* Виктория Парламенты бинаһы — донъяның иң мәшһүр граждан архитектураһы өлгөләренең береһе.
* Король Күргәҙмә үҙәге — [[1880 йыл]]да төҙөлгән. Викториан архитектураһының бына тигән өлгөһө. Австралияла беренсе булып [[ЮНЕСКО]]-ның [[Бөтә донъя мираҫы]] статусын ала.
* Капитан Джеймс Кук коттеджы — капитан [[Джеймс Кук]]тың ғаиләһе йәшәгән ҙур булмаған таш коттедж, Мельбурнға [[Англия]]нан [[XX быуат]]тың беренсе яртыһында күсерелгән.
* Краун Казино — Ярра йылғаһы буйындағы бик ҙур казино һәм күңел асыу комплексы.
* Мельбурн аквариумы — ҡала үҙәгендә, Ярра йылғаһы буйында урынлашҡан.
* Мельбурн музейы — Көньяҡ ярымшарҙағы иң ҙур музей.
* Хәтер монументы — Австралия ҡатнашҡан һуғыштарҙа баш һалған яугирҙәр һәйкәле.
* Иммиграция музейы — Австралияға донъяның бөтә мөйөштәренән күсеп килгән иммигранттар тарихына бағышланған.
* Michaels World-Famous Camera Museum — фотография тарихы музейы<ref>[http://daypic.ru/about-all/165003 Музей фотографии «Michaels World-Famous Camera Museum» в Мельбурне]</ref>.
* Ярраның яр буйы.
* Виктория Милли галереяһы — Австралиялағы иң ҙур һәм иң боронғо художество галереяһы.
* Федерация майҙаны.
* Риалто Тауэр — Австралиялағы иң бейек биналарҙың береһе.
* Королева Виктория баҙары.
* Изге Павел соборы.
* Изге Патрик соборы.
* Мельбурн Сәнғәт үҙәге
* Эврика башняһы.
[[Файл:Melbourne_Docklands_-_Yarras_Edge_-_marina_panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|Яңы Доклендс районы яғынан төнгө Мельбурн күренеше]]
 
 
 
 
== Иҫкәрмәләр ==
«https://ba.wikipedia.org/wiki/Мельбурн» битенән алынған