Электроника: өлгөләр араһындағы айырма

Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ
1 юл:
{{Ук}}
[[Файл:Componentes.JPG|мини|250x250пкс|Электрон компоненттар]]
'''Электро́ника''' ({{lang-el|Ηλεκτρόνιο}} — электрон) — электрондарҙың электромагнит ҡырҙарыяландары менән тәьҫир итешеүе, шулай уҡ электрон приборҙар һәм электромагнит энергияһын үҙгәртеү ҡоролмалары (башлыса [[мәғлүмәт]] ҡабул итеү, тапшырыу, эшкәртеү һәм һаҡлау өсөн ҡулланылыусы) тураһындағы [[фән]]<ref name="bse">{{БСЭ3|заглавие=Электроника}}</ref>.
 
Йәнә электрон аппаратураһы ла ҡыҫҡаса электроника тип йөрөтөлә.
8 юл:
Электроникаға тиклем башта [[радио]] уйлап табыла. Радиотапшырғыстар тиҙ арала ҡулланылыш таба (тәү сиратта караптарҙа һәм хәрби эшмәкәрлектә), әммә бының өсөн элементтар базаһы кәрәк була. Электроника шул базаны булдырыуға һәм өйрәнеүгә тотона ла инде. Беренсе быуын элементтар базаһы электрон лампаларға нигеҙләнә. Ул вакуумлы электроника тигән атама ала. [[Телевидение]] һәм радарҙарҙы уйлап табыу уның үҫешенә булышлыҡ итә. Был яңылыҡтар [[Икенсе донъя һуғышы]] барғанда киң ҡулланыла.
 
Ләкин электрон лампаларҙың етешһеҙлектәре күп була. Улар ҙур, ҡеүәтте күп тотона. Шул арҡала ҡаты есемле электроника үҫтерелә башлай. Элементтар базаһы сифатында [[Диод|диодтардиод]]тар һәм транзисторҙар ҡулланыла.
 
Электрониканың артабанғы үҫеше [[Компьютер|компьютерҙаркомпьютер]]ҙар менән бәйле. Транзисторлы компьютерҙар бик ҙур була һәм ҡеүәтте күп тотона, деталдәре үтә күп булғанлыҡтан тиҙ боҙолоп бара. Был мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн микросхемалар ҡулланыла башлай. Микросхемаларҙағы элементтар һаны күбәйтелә барып, микропроцессорҙар барлыҡҡа килә. Әлеге ваҡытта электроника үҫеше кәрәҙле элемтә, шулай уҡ сымһыҙ ҡулайламалар, навигаторҙар, коммуникаторҙар, планшеттар һ.б.һәм башҡалар барлыҡҡа килеү менән бәйле.
 
Электроника үҫешендәге төп ваҡиғалар:
* А. С. Поповтың [[радио]] уйлап табыуы ([[1895 йыл]]дың [[7 май]]ы), [[радиоалғыс]]тар ҡуллана башлау;
* Ли де Форесттың тәүге көсәйткес элемент булған лампа триодын уйлап табыуы;
* электр сигналдарын көсәйтеү һәм генерациялауэшләп сығарыу өсөн О. В. Лосевтың ярымүткәргес элемент файҙаланыуы;
* ҡаты есемле электроника үҫеше;
* үткәргес һәм ярымүткәргес элементтар файҙаланыу (А. Ф. Иоффе, В. Шоттки эштәре);
24 юл:
Электрониканың түбәндәге өлкәләре бар:
* физика (микродонъя физикаһы, ярымүткәргестәр, электромагнит тулҡындар, магнетизм, электр тогы физикалары һ.б.) — фәндең зарядланған киҫәксәләр ҡатнашлығында барған процестарҙы өйрәнеүсе тармағы;
* көнкүреш электроникаһы — электр көсөргәнеше, электр тогы, электр ҡырыяланы йә электромагнит тулҡындар ҡулланылған көнкүреш электрон приборҙары һәм ҡулайламалары (мәҫәлән, телевизор, кеҫә телефоны, үтек, лампочка, электр плитәһе һ. б.).
* Энергетика — электр энергияһы эшләп сығарыу, транспортлау һәм ҡулланыу, юғары ҡеүәтле электр приборҙары (мәҫәлән, электр двигателе, электр лампаһы, электр станцияһы), электр менән йылытыу селтәре, электр тапшырыу линияһы.
* Микроэлектроника — әүҙем элементтар сифатында микросхемалар ҡулланылған [[электрон ҡулайлама]]лар:
35 юл:
 
==== Ҡаты есемле электроника тарихы ====
Ҡаты есемле электроника термины әҙәбиәттә [[XX быуат]] уртаһында ҙур күләмле һәм түбән һөҙөмтәле радиолампаларға алмашҡа килгән транзисторҙартранзистор, ярымүткәргесле диодтардиод кеүек ярымүткәргесле элемент базаһындағы ҡулайламаларҙы атау өсөн барлыҡҡа килә. Терминдың «ҡаты есем» тигән өлөшө шуға бәйле: электр тогына идара итеү процесы, радиолампалағы вакуумдан айырмалы, ярымүткәргестең ҡаты есемендә бара. XX быуат аҙағында был термин ҡулланылмай башлай, сөнки беҙҙең цивилизациялағы бөтә электроника былай ҙа тик ярымүткәргесле ҡаты есемле әүҙем элемент базаһын ғына файҙаланғанлыҡтан, атамаһында ҡаты есемле тигән төшөнсәне һыҙыҡ өҫтөнә алыуҙың хәжәте ҡалмай.
 
==== Ҡулайламаларҙың бәләкәйләнеүекесерәйеүе ====
Ҡаты есемле электроника барлыҡҡа килеү менән электрон приборҙарҙың бәләкәйләнеүекесерәйеүе башлана. Бер нисә тиҫтә йыл эсендә әүҙем элементтар ун миллиард тапҡырға бәләкәсләнә — бер нисә сантиметрлы электрон радиолампанан ярымүткәргесле чипҡа ҡушылған бер нисә нанометрлы транзисторға тиклем үҙгәрә.
 
== Элементтарҙы алыу технологияһы ==
45 юл:
Сафлығы бер нисә нанометрлы элементтар эшләргә мөмкинлек биргән ярымүткәргес кристалдарҙы алыу технологияһын — [[нанотехнология]], ә электрониканың бүлеген микроэлектроника тип йөрөтәләр.
 
1970-се йылдарҙа ҡаты есемле электрониканың бәләкәйләнеүекесерәйеүе барышында ул аналоглыға һәм цифрлыға бүленә башлай. Элементтар базаһы баҙарында цифрлы электроника етештереүселәр еңеп сыға. [[XXI быуат]]та аналоглы электроника етештереү һәм уның эволюцияһы туҡтай. Әммә микроэлектроника ҡулланыусылар электрониканан цифрлы түгел, ә өҙлөкһөҙ аналоглы сигналдар һәм ғәмәлдәр талап иткәнлектән, цифрлы ҡулайламалар инеү һәм сығыу урындарында ЦАП-тар (цифр-аналог үҙгәрткесе) менән йыһазландырыла.
 
Электрон схемаларҙың бәләкәйләнеүекесерәйеүе ҡулайламаларҙың етеҙлеге үҫеү менән бергә бара.
 
XXI быуат башында ҡаты есемле электрониканың элементтарҙы бәләкәйләтеүкесерәйтеү йүнәлешендәге үҫеше туҡтап ҡала., Былсөнки туҡталыу транзисторҙарҙыңтранзисторҙар, үткәргестәрҙеңүткәргестәр һәм ярымүткәргес кристалындағы башҡа элементтарҙың мөмкин булған иң бәләкәй үлсәмдәргәэлементтар етеүебашҡаса менәнкесерәйә бәйлеалмай. Был элементтар нанометрҙар менән үлсәнә, шунлыҡтан микрочиптар эшләү технологияһы [[нанотехнология]] тип йөрөтөлә.
 
Электроника эволюцияһында сираттағы баҫҡысты, бәлки, оптик электроника биләр һәм фотон төп элементҡа әйләнер.
57 юл:
* [[Диод]];
* Биполяр транзисторҙар;
* ҠырЯлан транзисторы;
* Идара ителеүсе үткәреүсәнлекле диодтар, динисторҙар һәм тиристорҙар, светодиодтар һәм фотодиодтар;
* Интеграль микросхема.
66 юл:
Аналоглы электрониканың цифрлынан төп айырмаһын мәғлүмәт кодлаштырыу ысулдарында табырға була.
 
Аналоглы электроника был ысулдарҙың иң ябайын — нисбәтле бер үлсәмле кодлаштырыуҙы ҡуллана, уның асылы мәғлүмәт сығанағының физик параметрҙарын электр ҡырыныңяланының йәки көсөргәнештең аналогик физик параметрҙарына сағылдырыуҙан (амплитудаларҙы амплитудаларға, йышлыҡтарҙы йышлыҡтарға, фазаларҙы фазаларға һ.б.) ғибәрәт.
 
Цифрлы электроника бирелмәләр сығанағының физик параметрҙарын n-үлсәмле кодлауҙы файҙалана. Цифрлы электроникала кәм тигәндә ике үлсәмле кодлау ҡулланыла: көсөргәнеш (ток) һәм ваҡыт киҫектәре. Ҡатмарлыраҡ цифрлы схемаларҙа мәғлүмәтте программалы микропроцессорҙа эшкәртеү ысулдары ҡулланыла.
72 юл:
Физик мәғәнәлә иһә теләһә ҡайһы цифрлы электрон схемаһының һәм тотош ҡулайламаның тәртибе аналоглы электрон ҡоролма йә схема тәртибенән бер ни менән дә айырылмай һәм аналоглы электрон ҡоролмаларҙың эшләүен тасуирлаған теория һәм ҡағиҙәләр менән һүрәтләнә ала.
 
=== ЭшкәртмәнеңЯһауҙың ҡатмарлылығы ===
Аналоглы схемаларҙы эшләүяһау уларға торошло цифрлы схемаларҙы эшләүгәяһауға ҡарағанда ҡатмарлыраҡ; нәҡ шул арҡала цифрлы системалар киңерәк таралыу тапҡан. Аналоглы схема ҡулдан эшләнәяһала, был эштә автоматлаштырыу мөмкинлектәре сикләнгән.
 
== Схемалар типологияһы ==